Pedagogika va psixologiya

Millatning o‘zini- o‘zi anglashi-etnik psixologiyasining ancha keyin vujudga keladi murakkab fenomeni xisoblanib, u milliy ong asosida vujudga keladi va uning to‘zilmasiga kiradi. Milliy o‘zini - o‘zi anglash millatning o‘z manfaati, maksadi va motivlarini anglab yetish darajasini bildiradi. Shuningdek, u millat tomonidan o‘zining utmishi tarixi, etnik kelib chikishi, milliy goyalari, kelajagi jaxon jamiyatida tutgan urnini bilishi bo‘lib vatanparvarlik, milliy gurur, sha’n, burch kurinishlarida namoyon bo‘ladi.
Agar insonning milliy ongi mansubligini anglash orkali millat xayotidagi vokea vakillar ongida katta o‘zgarishlar bo‘lishiga, milliy o‘zini - o‘zi anglashning rivojlanishiga va boyishiga olib keladi. Milliy o‘zini - o‘zi anglashda millat ziyolilari katta rol uynaydilar. Ular o‘z milliy tilida san’t va adabiyotini rivojlantirishi, milliy kadriyatlari uchun kaygurish orkali milliy manfaatga goyalar uchun kurashib, milliy o‘zlikni rivojlantirishga xizmat kiladi. Bu kurash, ayniksa milliy til, milliy kadriyatlar kamsitilgan, milliy manfaatlar xavf ostida kolgan paytlarda kuchayadi.
Milliy o‘zini-o‘zi anglashda malum subektivizm mavjud bo‘lib, u muayyan tarixiy va ijtimoiy davrlarda o‘z yunalishini o‘zgartirib turishi mumkin. Bazan bu yunalishi o‘z chegarasidan chikib ''millatchilik'' degan xafli, xatarli xolatni tugdiradiki, milliy o‘zlikni boshka etnik guruxlarga karama - karshi kuyish, milliy maxdutlik kabi nomakbul kurinishlarga aylanadi.
Milliy mansublikni anglash bilan bog‘liq xususiyatlar ancha barkaror bo‘lib, doimo ijtimoiy siyosiy tarixiy o‘zgarishlar ta’siriga berilmasligi yoki nisbatan kam berilish mumkin. Shuning uchun bulsa kerak, tarix takozosi bilan o‘z VATANidan ajrab boshka yurtlarga borib kolgani va u yerdao‘zok vaktlar davomida yashayotgan kam sonli millat vakillarida milliy ongni shakllanishi o‘ziga xos konuniyatlar asosida kechadi. Ularning milliy tilni saklashi, milliy urf odat va ananalarga rioya kilish kadriyatlar bilan bevosita alokasi malum darajada saklangan. Bunday sharoitda xech bir avlod vakilida etnik ong katta avlod tomonidan berilayotgan malumotlar, oila azolari va yakin karindoshlar O‘rtasida so‘zlashuvlar vositasi xisoblangan ona til, milliy madaniyat xakidagi bilimlar asosida vujudga keladi. Turli davrlarda o‘zok ajnabiy yurtlarga borib kolgan millatdoshlarimizning xayoti misol bo‘ladi.
Xususan Amerikada yashayotgan O‘zbeklar bir-birlari bilan yakin munosabatlarni saklash, o‘zaro suxbatlarni ona tilida olib borish, milliy taomlar tayyorlashga va yana eng muximi o‘zaro kuda-andachilik rishtalarini tiklashga xarakat kiladilar. Umuman bir necha un va yuz yillar davomida ajnabiy yurtlarda yashayotgan millatdoshlarimizning psixologik xususiyatlarni ilmiy asosda urganish tadkikotchiga muxim ma’lumotlar berish mumkin.
Etnik birlik kattarok va kuchlirok etnos kurshovida kolganda yoki tazyikka uchraganda etnik ong ananaviy moddiy va manaviy madaniyatning turli shaklariga( til, din, urf-odat, kadimiy kushiklar, milliy kiyim va x.o) tasir kursatib, etnik xususiyatlarni ximoyalashga, saklab kolishga yordam beradi. Shulardan kurinib turibdiki, etnik, ong etnik jarayonlarning maxsuli bo‘libgina kolmay, shuningdek etnik jarayonning manaviy soxasiga tasir etuvchi omillar rolini uynaydi .
Totalitar to‘zum- shurolar davrida O‘zbek millatining o‘zini-o‘zi anglashi o‘z tarixi madaniy merosi, buyuk ajdodlar xayoti va ijodini urganishga kizikishning ortishiga milliy tilning ijtimoiy va xukukiy vazifalarining kengaytirishdagi xarakatlarda, moddiy va manaviy boyliklarni saklashdagi intilishlarda, O‘zbekistonning real mustakilligini ta’minlash uchun kilingan siyosiy say-xarakatlarda kurinadi.
Milliy ozodlik uchun kurashayotgan millatda milliy ong ezuvchi millatga nisbatan millatchilik kurinishida namoyon bo‘lishi tabiiy jarayon xisoblanadi. Zero milliy o‘zini -o‘zi anglashning dastlabki boskichlarida o‘z millatining tarixi buyuk, shaxslari bilan faxrlanish, uni kuklarga kutarish, o‘z ezuvchilari bulgan millatga karshi kuyish tarzida bo‘ladi. Buni biz barcha milliy ozodlik xarakati boshidan kechirgan xalqlar tarixida kurishimiz mumkin. Xususan XIX asr boshlarida ijod kilgan Bexbudiy, Fitrat, Chulpon, A. Kodiriy, Avloniy kabi ijodkorlar faoliyati bunga misol bula oladi. 80- yillar oxiri sobik Ittifok deb atalmish imperiyaning kulashi arafasida buyuk bobomiz Amir Temur nomining tiklanishi, milliy bayrok misoli kutarilishi, shu bayrok ostida millatni birlashtirish uchun xarakat kilinishi bejiz emas edi. Buning uchun bobomiz, xayoti va faoliyati, kaxramonliklari xakida yozilgan kitoblar chop etila boshladi tarixiy xakikat tiklanib, uning jaxon tarixidagi urniga berilgan baxolar bilan millat tanishtirish millatning egilgan sha’ni, gururi tiklana boshlandi. Alloma bobolarimizning Buxoriy, Yassaviy, Nakshbandiy, Najmiddin Kubro, Zamaxshariy qabilarning nomlarini xalqka kaytarilishi ularni kitoblarini chop etilishi kabi jarayonlar millatning o‘zini-o‘zi tanishini yukorirok boskichga olib chikdi.