Pol ska – r osja: czy fatal izm w rogości?
Yüklə 404,68 Kb. Pdf görüntüsü
|
29 Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3 Polska – Rosja: czy fatalizm wrogości? pierwszą obrończynią Słowiańszczyzny – uzurpatorska Rosja, bezprawnie aspirująca do przywództwa wśród Słowian. Z oczywistych powodów odpo- wiadały im rosyjskie o przeciwstawnych treściach: system samodzierżawia – brak silnej władzy, jednostka w służbie państwa – polska anarchia, pol- ska ekspansja – rosyjska opiekuńczość, Rosja opiekunem Słowian – Polska judaszem Słowiańszczyzny. Wreszcie trzeci poziom konfliktu dotyczy warstwy wydarzeniowej wie- dzy historycznej. W tym przypadku spory odnoszą się najczęściej do wybra- nych epizodów z historii stosunków polsko-rosyjskich, takich jak np. wojna Rzeczypospolitej z Moskwą w pierwszej połowie XVII wieku, udział i rola Rosji w rozbiorach Rzeczypospolitej, walki polsko-rosyjskie w XIX wieku, wojna 1920 roku, zbrodnia katyńska. Z tego, co powiedziałem wyżej, wynika, że absurdem byłoby wymaganie od historyków uwolnienia się od systemów kultury, które ich ukształtowały, i wyznaczanie historiografii jako realnego zadania – walki z owymi wzajem- nymi negatywnymi stereotypami i uprzedzeniami. Jest to tym trudniejsze, że są one nadzwyczaj płynne i dotyczą jednocześnie wielu sfer życia i ludzkiej aktywności. Są one nam po prostu dane i musimy nauczyć się z nimi żyć. Nieco inaczej rzecz się ma w przypadku postrzegania Innego na pozio- mie strukturalnym. W odniesieniu do tych zespołów wyobrażeń historycy są nieco mniej bezradni, co nie znaczy, że są w stanie skutecznie je kreować lub dyskredytować. Należałoby raczej powiedzieć, że w zetknięciu z nimi badacze winni mieć świadomość własnych ograniczeń poznawczych, po to by choć w części je zneutralizować. Stosunkowo najprościej można sobie wyobrazić ingerencję historyka na poziomie tych uprzedzeń, które lokują się na wydarzeniowym poziomie wiedzy historycznej. Owe faktograficzne deformacje wynikają najczęściej z politycznych czy ideologicznych uwarunkowań i mogą być przedmiotem negocjacji w środowisku badaczy. Jeśli nie będą one skuteczne, wyjściem pozostaje zawsze sporządzenie protokołu rozbieżności. Drugie ograniczenie związane jest z odpowiedzią na pytanie, kim wi- nien być współczesny dziejopis? Przez lata historycy przyczyniali się przede wszystkim do wzmacniania poczucia tożsamości grup i społeczeństw ludz- kich, niekiedy do ich antagonizowania w kategoriach my i oni. Współczesny świat wymaga czego innego. Stawia przed historykiem inne cele. Winien on raczej pośredniczyć w dialogu między odmiennymi kulturami, pokazy- wać występujące między nimi różnice i podobieństwa. Czyniąc to, musi być jednak świadomy towarzyszących mu ograniczeń, akceptować niedającą się zniwelować odmienność i inność kulturowych doświadczeń. Ta nowa rola historyka – nie kodyfikatora wielkości danych kultur, narodów, ras czy klas, ale raczej tłumacza i mediatora między nimi – wydaje się cennym drogo- wskazem na drodze prowadzącej do przywrócenia wiedzy o przeszłości jej społecznego znaczenia. Z perspektywy historiograficznego dialogu polsko- 30 Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3 Rafał Stobiecki -rosyjskiego owo uwolnienie się od nacjonalistycznych klisz w rozumieniu stosunków wzajemnych wydaje mi się szczególnie ważne. Wreszcie, trzecie ograniczenie ma charakter etycznego zobowiązania, wynikającego z doświadczeń przeszłości. Przez wiele lat historiograficzny spór polsko-rosyjski dotyczący ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej toczył się niejako ponad głowami i z wykluczeniem większości mieszkań- ców interesujących mnie ziem – Białorusinów, Litwinów, Ukraińców czy Łotyszy. Tworząc własny historiograficzny portret terytoriów granicznych, Polacy i Rosjanie odwoływali się do wzajemnie wykluczających się tradycji. W przypadku polskim była nią, niewątpliwie przez lata idealizowana, wizja pokojowego współżycia kultur, religii i narodów w ramach jednej wspólnej Rzeczypospolitej. Tradycja ta jednak często postrzegana była w taki spo- sób, jakby prawo do owego dziedzictwa mieli jedynie Polacy. Do odmien- nej historycznej argumentacji odwoływali się Rosjanie. Postrzegając jako kolebkę rosyjskiej państwowości Ruś Kijowską, historiografia carska, a po- tem radziecka przesuwały środek ciężkości narodowej historii na zachód. W konsekwencji historycznym uzasadnieniem rosyjskiej polityki ekspansji uczyniono koncepcję zbierania ziem ruskich. Obie strony – rosyjska i polska – starały się występować w roli starszego brata i przez długi czas lekcewa- żyły i marginalizowały odrębne wizje historii tworzone przez wspomniane narody. Ów krytykowany przez Litwinów i Ukraińców paternalizm był wy- raźnie widoczny w obu historycznych opowieściach o terenach Międzymo- rza. W obecnej sytuacji nawiązywanie do takich tradycji byłoby nie tylko błędem, ale i anachronizmem. Spoglądając z takiej perspektywy, wypadnie zgodzić się z diagnozą sfor- mułowaną kilka lat temu przez polskiego historyka Jana Kieniewicza w an- kiecie na temat Czy stosunki polsko-rosyjskie mogą być dobre?: „Warunkiem wstępnym jest uznanie inności, tożsamości, odrębnej przy- należności cywilizacyjnej oraz zgoda na to, że Międzymorze nie będzie już obszarem rywalizacji o panowanie i dominację. Warunkiem wstępnym bę- dzie też uznanie swych odrębnych historii. Walka o panowanie nad wschod- nią częścią kontynentu Rzeczpospolita przegrała z Rosją. Rosja z kolei nie zdołała utrwalić ekspansji swej cywilizacji na tym obszarze. Przyznanie tej prawdy wymaga określenia roli, jaką rywalizujące państwa spełniały, a jakie sobie przypisywały. Jest nam nadal trudno rozmawiać o tym bez emocji. Ak- ceptacja wzajemna wymaga wyzbycia się, lub przynajmniej zidentyfikowa- nia kompleksów. Dopiero wtedy istnieje szansa na wzajemne wysłuchanie” 7 . Dopiero wówczas, można dopowiedzieć, jako historycy mamy też szan- sę przestać być niewolnikami swojego zbiorowego doświadczenia histo- rycznego. 7 „Arcana”, 2005, nr 64-65, s. 74. Yüklə 404,68 Kb. Dostları ilə paylaş:
|