Psixologiya 1
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Xanım Bavari
- , bərpaedici
321
sübut edir. Belə ki, beynin aĢağı Ģöbəsində yerləĢən hipotali- mik- limbik sistemdə zədələnmə əmələ gəldikdə psixikada xa- rakterik pozğunluqlar özünü göstərir. Bu pozğunluqlar onda ifadə edilir ki, xəstə özünün davranıĢını planlaĢdıra bilmir. Nəzərə alsaq ki, insanın öz davranıĢını planlaĢdırması və onu idarə etməsi təxəyyül fəaliyyəti ilə bağlıdır, onda hipotalamik- limbik sistemin təxəyyül fəaliyyətində oynadığı rol aydın olur. Təxəyyül fenomen xüsusiyyətlərə malik psixi prosesdir. Burada qeyri-adi olan odur ki, təxəyyül obrazları beyində gedən fizioloji proseslərin nəticəsində yaranırsa da, bu obrazlar yarandıqdan sonra orqanizmdə gedən digər fizioloji proseslərə təsir edə bilir. Bu fikri təsdiq etmək üçün psixoloji ədəbiyyatda belə misallardan istifadə edilir. MəĢhur yazıçı Floberin özünün yazdığı kimi o, «Xanım Bavari» romanının qəhrəmanı Bava- rinin zəhəri içməsi səhnəsini təsvir edərkən ağzında zəhər tamı duyğusu əmələ gəlib. Yaxud, deyilənə görə, Volter hər ili Varfolomey gecəsinin il dönümündə xəstələnirmiĢ. Dini fana- tizmin qurbanı olmuĢ minlərlə günahsız adamın öldürüldüyü həmin gün haqqında düĢüncələr, bununla bağlı onda yaranan təxəyyül obrazları onun bədənində titrəmənin əmələ gəlməsinə, daha sonra, temperaturun qalxmasına, nəbzinin döyüntülərinin çoxalmasına səbəb olarmıĢ. Bəzən, həkimin ehtiyatsızlıqla xəstəyə dediyi sözün nəticəsində xəstə təxəyyülündə özünü ağır xəstəliyə tutulmuĢ insanın obrazı kimi canlandırır ki, bu da bu xəstəliklə bağlı simptomların həqiqətən həmin xəstədə təzahür etməsinə səbəb ola bilir. Nəhayət, təxəyyül obrazlarının fizioloji proseslərə təsiri ilə bağlı ideomotor aktlar haqqında da danıĢmaq olar. Volf Messinqin, Tofiq DadaĢovun məlum təcrübələrini yadımıza salaq. Onlar gizlədilmiĢ cismi tapa bilirlər. Ona görə tapa bilmirlər ki, həmin cismi gizlədən adam təxəyyülündə öz iĢinin obrazını yaradır. Təxəyyül obrazları da öz növbəsində
322
həmin Ģəxsin ayrı-ayrı üzvlərinə, onların fəaliyyətinə təsir edir və hərəkət aktları törədir. Bunlara idiomotor aktlar deyilir. Fövqəladə dərəcədə həssaslığa malik olan ekstrasens idiomotor aktların çox incə siqnallarını tutur və nəticədə gizlədilmiĢ cismi tapa bilir. Təxəyyüldən psixoterapiyada da geniĢ istifadə olunur və müəyyən psixoloji gərginliyin aradan qaldırılmasına imkan verir. Təxəyyül çox mürəkkəb psixi prosesdir. Heç Ģübhəsiz ki, onun fizioloji əsası ilə bağlı hələ öyrənilməmiĢ xeyli məsələlər mövcuddur.
Təxəyyül surətlərinin yaradılması müxtəlif səviyyələrdə gedə bilir. Bu səviyyələr onunla müəyyən edilir ki, insan bu prosesə nə qədər Ģüurlu münasibətdə olur. Bu baxımdan təxəyyülün iki növü mövcuddur: passiv və fəal təxəyyül. Passiv təxəyyül prosesində surətlərin yaradılması ətraf mühiti dəyiĢdirməyə yönəlmiĢ yaradıcı fəaliyyət kimi özünü göstərmir. Ġnsan reallıqdan uzaq olan surətlər yaradır. Bu halda insan fantastik təsəvvürlər aləminə qapılır, özünün çətin vəzifələrini həyata keçirmək naminə, sanki, təxəyyülünün yaratdığı surətlərin arxasında gizlənir. Bu cür təxəyyül növü
salda verdiyimiz təxəyyül prosesi niyyətli passiv təxəyyül pro- sesidir. Niyyətli Ģəkildə gedən təxəyyül prosesində həyatda təcəssümü mümkün olmayan surətlər yaradılarsa, buna xülya deyilir. XoĢ, sevincli, dadlı xülyaya qapılmaq hər kəsə xas olan bir cəhətdir. Xülya obrazları ilə insanın tələbatları arasında bir baĢa rabitə, əlaqə mövcuddur. Belə bir cəhəti xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, insanın təxəyyül fəaliyyətində bu növ
323
təxəyyül üstünlük təĢkil etsə, belə adamlara xülyaçı, xülyapərəst adamlar deyilir. Bu cəhət Ģəxsiyyətin mənfi cəhəti olub, onu passivləĢdirən, fəaliyyətdən qoyan bir cəhətdir. Passiv təxəyyülün niyyətsiz növü adətən Ģüurun, insanda ikinci siqnal sisteminin fəaliyyəti zəiflədiyi zaman baĢ verir. Məsələn, siz sərin otaqda yatmısınız və üstünüzü isti yorğanla örtmüsünüz. Gecə sizin əliniz ya da ayağınız yorğandan kənara çıxır. Bu zaman siz soyuğu hiss etməyə baĢlayırsınız. Bu duyğu sizdə təxəyyül prosesinin əmələ gəlməsinə səbəb olur, siz yuxu görürsünüz. Görürsünüz ki, qarın üstə ayaqyalın gəzirsiniz, soyuqdan gizlənməyə çalıĢırsınız və s. Bütün röya obrazları niyyətsiz passiv təxəyyül fəaliyyətinin nəticəsi kimi təzahür edir. Passiv təxəyyül niyyətli və niyyətsiz növlərə ayrılırsa, fəal təxəyyül həmiĢə niyyətli xarakterə malik olub, bərpaedici və yaradıcı təxəyyül növlərinə ayrılır.
yaradılması prosesidir. Mövcud olmuĢ, yaxud mövcud olan, la- kin bizim tərəfimizdən heç zaman bilavasitə qavranılmamıĢ obyektlərin təsvirə əsasən surətlərinin yaradılmasına bərpaedici təxəyyül deyilir. Məsələn, bədii əsərlərdə təbiət təsvirlərinə aid parçaları oxuyarkən gözümüzün qarĢısında, yəni
təxəyyülümüzdə bizim heç vaxt olmadığımız bir yerin, ərazinin obrazı yaranır. Həndəsədə fiqurların fəzada vəziyyətinə aid teoremanın Ģərtlərində verilən faktlara əsasən biz onun obrazını təxəyyülümüzdə yarada bilməsək, teoremanı isbat etmək ol- maz. ġagird tarix, coğrafiya fənnləri ilə bağlı materialları öyrənərkən, beləcə, dərslikdə verilən təsvirlərə əsasən, müxtəlif coğrafi əraziləri, tarixdə baĢ verən döyüĢ səhnələrini, onların obrazlarını təxəyyülündə yaradır. Bütün bunlar da öz növbəsində təlim materialarının mənimsənilməsində, uzun müddət yadda saxlanılmasında çox böyük əhəmiyyət daĢıyır. Bərpaedici təxəyyül insanın həyat və fəaliyyətində
Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|