“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda

 
 
39 
məsləhət gördü: “Azərbaycandakı hadisələr nə qədər böyük olsa 
da,  ilkin  dövr  üçün  orada  qüvvələr  kifayət  qədərdir”  [5,  s.475]. 
Cəmi bir ay sonra isə (dekabrda) Stalin Leninə yazdığı qeydində 
Azərbaycana beş və ya altı yeni diviziya da göndərməyi məsləhət 
görürdü  [167,  s.19].  Azərbaycana  hər  dəfə  gətirilən  yeni  ordu 
hissələri  özlərini  əvvəlkilərinə  nisbətən  daha  amansız  aparır, 
adamları qarət, kəndləri talan etməkdən çəkinmirdi. Azərbaycan 
sovet    hökumətinin  Moskvadakı  səlahiyyətli  müvəkkili  B. 
Şahtaxtinski  XKS-in  sədri  Leninə  sentyabrın  20-də  verdiyi 
məlumatda bu barədə bildirirdi: “Qızıl Ordu əvvəlcə özünü yaxşı 
aparırdı, indi isə özünü irticaçı kimi göstərir. Yerlərdən sarsıdıcı 
məlumatlar  alırıq.  İş  o  yerə  gəlib  çatıb  ki,  qızlar,  qadınlar  açıq 
şəkildə zorlanır. 
 ...  Azərbaycan  kəndliləri  bir  şey  haqqında  xahiş  edir  və 
yalvarırlar: nə varsa hamısını birdəfəlik alın və ailə ocaqlarımızı 
gündəlik qeyri-mütəşəkkil və təhqiredici basqınlardan xilas edin” 
(167, s.14). 
   Məlumatda daşnakların, Ermənistanla həmsərhəd ərazilərdə 
müsəlmanları qırmasından, Azərbaycana aid məsələlərin Rusiya-
nın Ermənistanla müzakirə etməyə üstünlük verməsindən doğan 
narazılıqlardan  da  söhbət  açılır.  Azərbaycandakı  belə  kütləvi 
narazılıqları N. Nərimanov da Leninə göndərdiyi teleqramda açıq 
ifadə  etmişdi:  “Bizə  birbaşa  deyirlər:  tamamilə  mübahisəli  əra-
ziləri  Azərbaycana  təhkim  edə  bilmirsiniz,  ancaq  Şərqin  azad 
olmasından danışırsınız” [167, s.13]. 
   Azərbaycanda kütləvi və fərdi terrorlar əsasən ordu və ona 
tabe  olan  təşkilatlar  tərəfindən  törədilirdi.  Belə  ki,  İnqilabi 
Tribunal, FK (Çeka), XΙ Ordunun Xüsusi Şöbəsi (Osobıy otdel) 
birbaşa  ordu  komandanlığına  və  Mərkəzə  (Moskvaya)  tabe  idi. 
Ona  görə  bu  təşkilatların  fəaliyyətinə  Azərbaycan  hökuməti, 
demək  olar  ki,  hakimiyyətin  ilk  aylarında  nəzarət  edə  bilmirdi. 
1920-ci ilin avqustunda isə AKP MK Siyasi Bürosunun iclasında 
XΙ Ordunun Xüsusi Şöbəsinə, AKP MK Siyasi Bürosunun xəbəri 
olmadan heç bir ölüm hökmü çıxarmamaq təklif edilmişdi. Bu fakt 

---

 
 
40 
göstərir  ki,  avqustdan  sonra  Azərbaycanda  baş  verən  terror 
hadisələrindən AK (b) P xəbərdar idi. Terror və  həbslər isə  get-
gedə daha amansız və kütləvi şəkil alırdı. Azərbaycan Demokratik 
Cümhuriyyətinin  Tiflisdəki  hərbi  attaşesi  Ələsgər  Əsgərov 
(sonralar  o  Azərbaycan  SSR-in  Gürcüstanda  hərbi  nümayəndə-
liyində  çalışmış,  1921-22-ci  illərdə  isə  Türkiyədə  hərbi  attaşe 
vəzifəsində işləmişdi) “Azərbaycan faciəsi” memuarında yazırdı: 
“Şəxsən mənim tərəfimdən yoxlanılan siyahıya əsasən 1921-ci ilə 
qədər  ancaq  hərbçilərdən  12  general,  27  polkovnik  və  podpol-
kovnik,  46  kapitan,  ştabskapitan,  poruçik  və  podporuçik,  146 
proporşik,  266  nəfər  başqa  işçilər  (hamısı  müsəlman)  güllələn-
mişdi.  Bunlardan  Sulkeviç,  İ.  Usubov,  Haşımbəyov,  şahzadələr 
İmanulla Mirzə Qacar və Kazım Mirzə Qacar, Həmid bəy Qay-
tabaşı, Həbib bəy Səlimov, S. Girey Tilexas (Dəlixas), Makayev, 
Rüstəm  bəy  Şıxlinski,  Əliyev,  İskəndər  bəy  Seyfulin  və  b. 
tanınmış hərbiçiləri göstərmək olar. 
 ...1920-ci  il  aprelin  28-dən  1921-ci  ilin  avqustuna  qədər 
Azərbaycanda 48 min adam qırmızı terrorun qurbanı oldu” [370, 
s.19]. 
   ADR-in ΙΙ Baş Naziri N. Yusifbəyli müəmmalı şəkildə yoxa 
çıxdı. Ə. Qarayev ictimaiyyəti aldadaraq, onun 98 milyon manatla 
Bakı  dəmiryol  vağzalında  həbs  edildiyini  bildirirdi.  Lakin  Baş 
nazir Kürdəmirdə FK əməkdaşlarının fitvası ilə xüsusi qəddarlıqla 
öldürülmüşdü. Bu qanlı hadisənin şahidi Nəsib bəyin rus sürücüsü 
salamat  qalaraq  Türkiyəyə  qaça  bilir.  Sonralar  o,  hadisəni  N. 
Yusifbəylinin  həyat  yoldaşı  Şəfiqə  Sultan  xanıma  danışaraq, 
mərhumun  cənazəsi  dəfn  olunan  yeri  də  nişan  verir.  Gəncə 
sakinləri Nəsib bəyin  çöllükdəki məzarını hökumətdən xəbərsiz, 
xəlvəti Gəncəyə köçürürlər. 
   Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bir sıra mütərəqqi siyasət və 
mədəniyyət  xadimlərimiz  sinfi  düşmənçilik  motivləri  ilə  deyil, 
şəxsi  intriqa,  ədavət,  köhnə  incikliklər  zəminində  həbs  edilmiş, 
güllələnmiş, Xəzərdə batırılmışlar.  

---

 
 
41 
    Müstəqil  orduya  malik  olmaq  hüququnu  itirdikdən  sonra 
Azərbaycan  1920-ci  ilin  sentyabrında  Behbud  Şahtaxtinski  və 
Çiçerin  tərəfindən  imzalanan  “qardaşlıq  ittifaqı”  müqaviləsinə 
görə  iqtisadi  qaynaq  və  vasitələrini,  (yeraltı,  yerüstü  sərvətlər, 
sənaye  müəssisələri)  müstəqil  ticarət  haqlarını  Moskvaya  verir, 
eyni zamanda müstəqil maliyyə və nəqliyyat-rabitə hüquqlarından 
da  imtina  edirdi.  Bu  müqavilədə  konkret  olaraq  göstərilirdi:  “1. 
RSFSR hökuməti və Azərbaycan hökuməti az vaxt ərzində hərbi 
təşkilatları  və  hərbi  komandanlığı  birləşdirir.  2.  Müqavilə 
imzalandığı vaxtdan qüvvədədir və xüsusi ratifikasiya tələb etmir” 
[68, v.25]. 
     Neft  isə  may  ayında  formalaşdırılmış,  Serebrovskinin 
rəhbərlik etdiyi Neftkom adlanan təşkilatın inhisarına verildi. Bu 
sahənin  istismarı  ölkədə  ciddi  narazılıq  törətdiyindən  N.  Nəri-
manov neftin Gəncədən ucuz qiymətə satıldığından” gileylənirdi. 
Azərbaycan  Hərbi  İnqilab  Komitəsinin  aşağıdakı  rəsmi  məlu-
matına  diqqət  yetirdikdə  problemi  doğuran  səbəblər  aydın  olur. 
Sənəddə  deyilir:  “Sovet  hakimiyyətinin  ilk  on  beş  günü  ərzində 
(30  aprel-16  may)  Bakıdan  Həştərxana  3760450  put  mazut, 
119840 put neft, 260400 put kerosin, 52775 put maşın yağı gön-
dərilmişdi. Petrovska-67533 put mazut, 112803 put neft, 283579 
put  kerosin,  31552  put  maşın  yağı,  3257  put  silindr  yağı-cəmi-
5 301 122 put göndərilmişdi” [6, s.437]. 
S.  M.  Kirov,  L.  Mirzoyan,  Serebrovski  Bakının  türk  şəhəri 
deyil,  beynəlmiləl  proletar  şəhəri  olduğunu,  onun  türkləşdiril-
məyəcəyini söyləyir və bu məqsədlə də neft sənayesindəki fəhlə-
lərin  çəkisini  rusların  xeyrinə  sürətlə  dəyişdirirdilər.  Etirazlara 
baxmayaraq analoji proses xalq təsərrüfatının digər sahələrinə də 
tətbiq  edilməkdə  idi.  Bu  xüsusda  M.  B.  Məmmədzadə  yazırdı: 
“Muğan  və  Mil  bozqırlarının  Rusiyadan  gətirilən  mühacirlərlə 
iskanını  (məskunlaşmağı)  hədəf  tutan  kolonizasiyon  siyasətini 
həyata  keçirmək  üçün  “Muqmilstroy”  adı  altında  bir  təşkilat 
vücuda  gətirildi.  Bu  təşkilatın  əmrinə  500  min  mühacirət  təhsis 
edilmişdi” [370, s.32]. 

---