“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
69 Lakin aprel-may-iyun aylarında Müsavatın leqal fəaliyyəti qadağan edilmədiyindən partiya hələ bütövlükdə gizli şəraitə keçməmişdi. “Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Şurası ilə bağlanan müqaviləyə görə Müsavat açıq sürətdə fəaliyyət göstərirdi” [111, s.39-40]. Açıq fəaliyyət göstərən müsavatçılar özlərini “solçu” adlandırıb, partiyadan ayrıldıqlarını elan etmişdilər. Bu məsələ ilə bağlı ziddiyyətli məqamlara aydınlıq gətirmək üçün bir neçə nümunəyə müraciət edək. M. Ə. Rəsulzadə “Azərbaycan Cümhu- riyyəti”ndə yazır: “Müsavatçılardan bir qismi dəxi “sol” müsa- vatçı adıyla vəziyyətə, bir dərəcə olsun, icrai təsir etmək istə- dilərsə də kəndilərinə “ilanın ağına da, qarasına da lənət” dedilər” [161, s.69]. Müsavatda “solçuluq”, 1923-cü il həbsləri zamanı ələ keçən müsavatçıların işi ilə məşğul olan Xatipovun (BDSİ-də hərbi şöbə müvəkkili) rəhbərlik üçün tərtib etdiyi məlumatda belə ifadə olunur: “İndi özlərini sol qrup adlandıran məhkumlar (Ə. V. Məmmədzadə, Q. V. Mikayılzadə, Ə. Babayev və b.-X. İ.) əslində “solçu” olmamışlar. Ümumiyyətlə, “müsavat” partiyasında nə sol, nə də sağ qrup yoxdur” [111, s.48]. Belə görünür ki, özünü “solçu” adlandırmaq müsavatçıların leqal fəaliyyət göstərmək və hakimiyyət dairələrini çaşdırmaq cəhdi idi. Az. DSİ-nin istintaq materiallarında göstərilir ki, “sol müsavatçılar çevrilişin ikinci günü Suleyman Abdullayevin Voroşilov küçəsindəki mənzilində toplaşaraq partiyanın ümumi yığıncağını çağırmaq məsələsini müzakirə elədilər. Ümumi yığın- cagı çağırmaqda əsas məqsəd partiyanın leqal fəaliyyəti üçün sovet hökuməti ilə danışıqlar aparmaq və bu danışıqları aparacaq nümayəndə heyəti seçmək idi” [140, N-2(6), 1994]. Sənəddə, həmçinin S. Abdullayevin mənzilindəki yığıncağın M. B. Məm- mədzadə, M. S. Quluzadə, Qasım Qasımov, Seyid Zərgər və sayı 25-ə çatan digər fəal müsavatçıların təşəbbüsü ilə toplantısından 70 sonra axşam M. B. Məmmədzadə, Ə. V. Məmmədzadə, Suleyman Abdullayev, Seyid Zərgər, Qasım Qasımov, M. S. Quluzadədən ibarət gizli Müsavat MK-sının formalaşdırıldığı göstərilir. M. B. Məmmədzadə isə yazır: “Bolşeviklər “Müsavat”dan xaric edilmiş iki şəxs vasitəsiylə (Suleyman Abdullayev, Xəlil İbrahim) 1920-ci il aprelin 29-da Bakıda Fövqəladə “Müsavat” konqresi çağırdılar. Burada “Müsavat” firqəsinin də bolşevik plat- formasını qəbul edərək fəaliyyətini dayandırmaq təklifi müza- kirəyə verildi. Gətirilən dəlillərin məntiqi belə bir fikrə əsas verir ki, bolşeviklər başqa partiyalar kimi Müsavatın könüllü surətdə özünü buraxıb Kommunist Partiyasının platformasına keçəcəyinə inanmadıqlarından, məqsədlərinə çatmaq üçün öz təbiətinə uyğun metoda-saxtakarlığa əl atmışlar. M. B. Məmmədzadənin bildirdiyi kimi Az. DSİ-nin sənəd- lərində S. Abdullayevin Müsavat MK-sının üzvü kimi göstəril- məsi həqiqətəuyğun deyil. Sonralar həbs olunanlar, güllələnənlər, sürgünə göndərilənlər, mühacirətə gedənlər arasında da S. Abdullayev ad və soyadına təsadüf olunmur. Beləliklə, gizli Müsavatın Ι MK tərkibi barədə Ə. V. Yurdsevərin verdiyi bilginin daha dəqiq olması qənaətinə gəlmək mümkündür. 1920-ci ilin iyun ayında Müsavatın gizli şəraitdə ümumi toplantısı oldu. Toplantıda partiyanın yaxın gələcəkdə qarşısında dayanan vəzifələr və onun leqal fəaliyyətinin təminatı üçün sovet höküməti ilə danışıqlar aparılmasının zəruriliyi müzakirə edildi. Lakin danışıqlar nəticəsində məlum oldu ki, partiyanın açıq fəaliyyətinə icazə verilmir. Bununla da Azərbaycanda fəaliyyəti yasaqlanan Müsavat tam şəkildə bütün strukturlarını gizli şəraitə keçirmək məcburiyyətində qaldı. Müsavatın Azərbaycanda gizli fəaliyyət dövrünü xarak- terinə görə dörd mərhələyə bölmək olar: Birinci – 1920-1923-cü illər. Ikinci – 1923-1927-ci illər. Üçüncü – 1927-1931-ci illər. Dördüncü – 1931-ci ildən ΙΙ Dünya müharibəsinə qədərki mərhələ. 71 Birinci mərhələdə müsavatçılar özlərini gəncləşmiş, nisbətən yeniləşmiş və sovet hökuməti ilə dil tapmağa meyli olan bir partiyanın nümayəndələri kimi təqdim etməyə çalışırdı. Əs- lində parlamentdə və hökumətdə təmsil olunan nüfuzlu, həm də təcrübəli müsavatçıların, eyni zamanda bolşeviklərlə sərt rəftarın, tərəfdarları hesab edilən Ş. Rüstəmbəyli, N. Şeyxzamanlı kimi radikalların böyük əksəriyyətinin Azərbaycandan mühacirət etmə- ləri fonunda çoxu gənclər olan yeni rəhbərlik bu cür təəssürat yaradırdı. Bu bucaqdan baxanda yeni MK-nın özünü solçu elan etməsi aydın olur. Çox güman ki, aprelin 27-i gecəsi Ə. V. Yurd- sevərin xatırlatdığı məlum görüşdə bu taktika M. Ə. Rəsulzadənin iştirakı ilə müəyyənləşdirilmişdi. Söylənilən mülahizələrdən və gətirilən dəlillərdən belə qənaətə gəlmək olar ki, Müsavat leqal fəaliyyətə təminat almağa cəhd etməklə Azərbaycanda normal müxalifətçilik ənənəsinin mühafizəsi üçün xeyli çalışmışdı. Digər tərəfdən hələ Azərbaycanda öz mahiyyətini tam açmamış bolşevik rejimi ilə normal münasibət yaratmağa çalış- maqda partiyanın məqsədi öz qüvvəsini qorumaq və yeni şəraitə adaptasiya olunmaq üçün vaxt udmaq idi. Yuxarıda qeyd etdi- yimiz kimi görkəmli müsavatçıların qətli, ən yaxşı halda müha- cirətə getmələri, partiya Başqanının isə həbs edilib Moskvaya aparılaraq Stalinin ciddi nəzarəti altında saxlanıldığı bir şəraitdə Azərbaycanda Müsavatın fərqli yol seçməsi çətin idi. Bolşe- viklərin, M. Ə. Rəsulzadənin Stalinlə əməkdaşlığı, ondan vəzifə alması barədə yaydığı söz-söhbətlər də partiyanın yeni dövrə adaptasiyasını çətinləşdirən amillərdən sayıla bilər. Stalinin lideri ram etməklə partiyanı dağıtmaq taktikasını və onun Azərbaycanda yaratdığı psixoloji ovqatı çox gözəl dərk edən M. Ə. Rəsulzadə imkan yaranan kimi xəlvəti Peterburqa gedib, oradan da Finlandiyaya keçə bildi (1922-ci il). Onun Finlandiyadan İstan- bula gəlişi ilə Müsavatın mühacirətdə Xarici Bürosu yaradıldı və Azərbaycandakı gizli Müsavatla əlaqə quruldu. Bu partiyanın, xarakter və keyfiyyətcə əvvəlki mərhələdən (1921-1923) fərqli Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|