“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda

 
 
288 
qurtulmaq mümkündür. Hələ  ötən əsrin otuzuncu illərində “çər-
kəzlər öz milli qurultaylarını çağıraraq Qara dənizlə Xəzər dənizi 
arasındakı  bütün  dörd  milyonluq  Dağlıların  İstiqlalını  dünyaya 
elan etmiş, Çeçenistanda, Dağıstanda qanlı döyüşlərin getdiyi bir 
vaxtda Qafqaz xalqlarının birliyi fikrini ortaya atmışlar” [1]. Bu 
sonrakı  mərhələlərdə  nisbətən  mükəmməl  şəkil  alan  “Azad  
Qafqaz”  ideyasının ilkin dönəmləri, rüşeym, cücərti halı idi. 
  XX  əsrin  əvvəllərində  “Azad  Qafqaz” ideyası əsaslı şəkildə  
siyasi  praktikaya  daxil  oldu.  1915-ci  ildə  Şimal  Qafqaz, 
Azərbaycan,  Gürcüstan  mühacirləri Türkiyədə  “Qafqaz  Komi-
təsi”  adlı bir təşkilat yaratdılar.  Həmin ilin dekabrında  Komitənin 
İsa Paşa,  Əziz  Məkər və Fuad Paşa  ( Şimal Qafqaz ), Səlim bəy 
Behbudzadə    (Azərbaycan  ),    Knyaz    Maçabeli    və  Kamil  bəy 
Toqiridzedən   (Gürcüstan ) ibarət  bir  heyəti Avropa dövlətlərinə 
memorandum təqdim etmək üçün  Berlin və Vyanaya  getmişdi. 
Bu  sənəddə    “Qafqazın  xilas  edilməsi      və    dörd  dövlətdən  – 
Azərbaycan,  Ermənistan,  Gürcüstan  və  Şimali  Qafqazdan  ibarət 
bir konfedarativ dövlət qurmaq üçün Qafqaz komitəsinə maddi və 
mənəvi yardım göstərilməsi” [2] Avropa dövlətlərindən xahiş və 
tələb edildi. Sədri Şimali Qafqaz  mühaciri marşal  Fuad Paşa olan 
Qafqaz  Komitəsi  Qafqazın  istiqlaliyyətinə    çalışır  və  Rusiyadan 
ayrıldıqdan sonra bölgədə konfederasiya tipli siyasi bir qurumun   
formalaşacağının nəzəri əsaslarını  hazırlayırdı. Avropa mühitində 
ictimai rəy formalaşdırmaq üçün komitənin üzvləri  güclü təbliğat 
işi aparırdılar.  Rəsmən komitənin  üzvü olmasalar da  Ə. Ağaoğlu 
və    Ə.  Hüseynzadə      də    I  Dünya    Müharibəsi    illərində  neytral 
İsveçrədə  məskunlaşaraq  Qafqazın  rus pəncəsindən xilas olması 
məsələsi ilə bağlı “Avropa dövlətlərinə  muhtıralar ( dipnot-X. İ. 
)”    göndərib  bölgə  xalqlarının  həqiqi    vəziyyətini  təsvirə 
çalışırdılar”  [3]. 
 1918-ci  ildə Qafqaz  dövlətlərinin  istiqlaliyyət qazanması ilə 
bölgə dövlətləri  və  xalqlarının birliyi istiqamətində bir sıra vacib 
işlər görüldü: 16  aprel  1919-cu ildə Azərbaycan və Gürcüstan  
dövlətləri  arasında  hərbi    müdafiə  ittifaqı    haqqında    müqavilə 

---

 
 
289 
bağlandı   və  bu müqavilə Ermənistan üçün də açıq elan olundu; 
“Müsavat”  partiyasının    1919-cu  il  konqresində  Qafqaz 
Konfederasiyası  haqqında  qərar  qəbul  edildi;  1920-ci  il  Bakıda 
keçirilən Ermənistan-Azərbaycan konfransında, az sonra 3 Cənubi 
Qafqaz dövlətinin Tiflis konfransında Şimali Qafqazın müdafiəsi 
məsələsi  müzakirə  olundu  və  dağlılara    əsgəri,  maddi    yardım 
göstərilməsi qərara alındı. 
 Tiflis konfransında  Azərbaycan heyətinin  (heyət  rəisi,  F. X. 
Xoyski, M. Vəkilli, O. N. Nayman Kriçinski, H. Ağayev) təşəb-
büsü    ilə  Qafqaz    Cümhuriyyətləri    Şurası  yaratmaq  barədə 
razılaşma  da  əldə  olunmuşdu.  Bu  şuranın  yaradılması  haqqında 
Azərbaycan Ədliyyə  Nazirinin  müavini O. Nayman Mirzə Kri-
çinski tərəfindən  24  maddədən ibarət bir layihə hazırlandısa  da 
aprelin  27-də  Azərbaycanı  XI      Ordunun  işğalı  ilə  məsələ  özü  - 
özünə  dayanmalı oldu [4]. 
 1920-ci il Aprel işğalından sonra başlanan mühacirətin  elə ilk 
illərində  Qafqaz  birliyi  məsələsi  yenidən  gündəmə  çıxarıldı. 
Azərbaycan  nümayəndə  heyəti  faktiki  itirilmiş  müstəqilliyin 
hüquqi mühafizəsi sahəsində beynəlxalq ələmdə gərgin iş aparır, 
öz  fəaliyyətlərini  digər  Qafqaz  respublikalarının  təmsilçilərinin 
fəaliyyətləri ilə əlaqələndirməyə çalışırdılar. 
    Elə  bu  məqsədlə  1921-ci  ilin  mayın  8-də  Azərbaycan 
nümayəndə heyəti, ADR-in Parisdəki nümayəndəliyində yığışaraq 
Qafqaz  respublikalarının  müstəqilliyi  yolunda  birgə  fəaliyyətin 
zəruriliyini  nəzərə  alıb  Qafqaz  Konfederasiyasının  yaradılması 
məsələsini müzakirə etdilər. 
    1921-ci il iyunun 10-da isə artıq üç Qafqaz Respublikasının 
səlahiyyətli  təmsilçiləri  ilk  yığıncaqlarını  keçirib  (Ə.  M. 
Topçubaşovun  sədrliyi  ilə),  öz  aralarında  siyasi,  iqtisadi  ittifaq 
yaratmaq qərarına gəldilər. 
    10 iyun qərarı barədə mühacirlər Fransa Nazirlər Sovetinin 
sədri  Brianı  məlumatlandırdı.  Brian  isə  öz  növbəsində  azad 
olunmuş  bölgələr  üzrə  nazir  Lüşerə  üç  Qafqaz  respublikasının 
nümayəndələri ilə danışıqlar səlahiyyəti və göstərişi verdi. 

---

 
 
290 
    1921-ci  il,  7  iyulda  Parisin  Məhkəmə  Palatasının  iclas 
zalında Qafqaz Respublikaları və Rusiya təmsilçilərinin ilk yığın-
cağı  keçirildi.  Yığıncaqda  Azərbaycanı  Ə.  M.  Topçubaşov, 
Gürcüctanı Qeqeçkori və Sabaxtaraşvili (sabiq Xarici İşlər naziri), 
Ermənistanı  Avetis  Aqoranyan,  Rusiyanı  Maklakov  (Kerenski 
hökümətində Fransa səfiri) və Mandelştam (cabiq Türkiyə səfiri), 
Fransa tərəfini sabiq ali komissar Şevalye və Sarbon Universiteti 
hüquq fakultəsinin rektoru, prof. Verno təmsil edirdi. 
    Vernonun sədrliyi ilə keçən bu yığıncaqda ilk çıxış edən Ə. 
M. Topçubaşov oldu. O, əvvəllər də Qafqaz Konfederasiyasının 
qatı  tərəfdarlarından  birinin  Azərbaycan  olduğunu  göstərərək, 
Türkiyənin  də  bu  ideyaya  müsbət  münasibətini  vurğuladı. 
Çıxışının  sonunda  Ə.  M.  Topçubaşov  müttəfiqləri  (Türkiyəni 
parçalamaq mövqeyinin tərəfdarı olan İngiltərə, Fransa, Yunanıs-
tan  nəzərdə  tutulur)  Türkiyənin  hüquqlarını  tanımağa  və  Şərqdə 
əmin-amanlığın qarantı olan bu dövlətə yardım etməyə çağıraraq, 
yığıncaq  iştirakçılarını  inandırmağa  çalışdı  ki,  Türk-bolşevik 
razılaşması qısamüddətlidir, çünki bolşevik ideyaları İslam əxlaqı 
və ənənələri ilə bir-birlərini inkar edir. 
    Ə.  M.  Topçubaşovun  Türkiyəni  müdafiə  etməsi  və  müt-
təfiqlərə tutduğu iradlar Şevalyenin xoşuna gəlmədi. O, çıxışında 
mədəniyyət  baxımından  Ermənistan  və  Gürcüstanın  inkişafını 
xüsusi  qeyd  edərək  “müttəfiqlərin  də  qəddar  düşməni”  olan 
Türkiyə  kimi  əjdahanın  qonşuluğunda  bu  respublikaların  hələ 
mövcudluğuna təəccübləndiyini gizlətmədi. Şevalye Qeqeçkoriyə 
də  Topçubaşova  cavab  vermək  təklif  etdisə,  Qeqeçkori  bu 
təklifdən  boyun  qaçırdı.  Lakin  A.  Aqoranyan  söz  alıb  1918-ci 
ildən  müstəqilliklərinə  çalışan  Qafqaz  respublikalarına  Türki-
yənin,  1920-ci  ildən  isə  Rusiyanın  imperialist  dövlət  kimi  ayaq 
basdığını göstərdi. Rusiyanın imperiealizmdə və işğalçılıqda suç-
landırılmasından qəzəblənən Maklakov erməniləri tənbeh edərək, 
onlara  Rusiyanın  “tarixi  atalıq  qayğısını”  xatırlatdı.  Çıxışının 
sonunda isə hədələyici bir tonda “Rusiya sabah yenə ayağa qalxa-
caq!” deyərək yığıncaqda əsəbi ovqat yaratdı. Buna baxmayaraq 

---