Qarabağda həlak olmuş şə
Yüklə 5,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
ilqar Məmmədov 3)
elmi idrakın həm empirik, həm də nəzəri səviyyəsində tətbiq edilən empirik-nəzəri tədqiqat metodları; abstraktlaşdırma, analiz və sintez, induksiya və deduksiya, sistemli-struktur yanaşma, tarixi və məntiqi metodlar, modelləşdirmə.’’ Məlum olduğu kimi, elmi biliklər iki səviyyədə-empirik və nəzəri biliklər səviyyəsində özünü göstərir. Empirik səviyyədə olan biliklərə elmi faktlar-hadisə və predmetlərin, şeylərin empirik olaraq müşahidə olunan xassələri haqqındakı həqiqi biliklər, empirik qanunlar-hadisə və şeylərin inkişaf tendensiyaları haqqında biliklər və s. aiddir. Müşahidə, eksperiment, ölçmə və bir sıra başqa metodlar empirik səviyyədə olan biliklərin əldə olunmasında tətbiq olunur. Ancaq elmi idrakın empirik səviyyəsində faktların elmi kateqoriyalar və anlayışlarda qeydə alınması ilə yanaşı onların ümumiləşdirilməsi, müqayisəli təhlili, təsnifləşdirilməsi və sistemləşdirilməsi, analiz və sintezi də həyata keçirilir. Nəzəri səviyyədə isə elmi hipotezalar irəli sürülür, elmi qanunlar aşkarlanır, idrak obyektinin mahiyyətini, onun daxili, zəruri əlaqələrini, inkişaf qanunlarını əks etdirən ideal obrazlar yaradılır. Buna görə də, elmi idrakın nəzəri səviyyəsində yaradılan nəzəri biliklər obyekti izah edib onun mühüm əlamətlərini, strukturunu, funksiyalaşma qanunlarını, inkişaf meyllərini açıb göstərir. Nəzəriyyənin qərarlaşması və inkişafı isə müvafiq idrak metodlarının tətbiqi ilə bağlıdır. Nəzəri biliklərin əldə olunması üçün abstraktlaşdırma (mücərrədləşdirmə), ideallaşdırma, abs- traktdan konkretə yüksəlmə, modelləşdirmə, analiz və sintez, induksiya və deduksiya, sistemli-struktur yanaşma və s. metodlar tətbiq olunur. Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi tərəfindən elmi idrakın həm empirik səviyyəsinə, həm də nəzəri səviyyəsinə uyğun olan ümumi metodlar tətbiq olunsa da, bu sahəyə aid tədqiqatlarda nəzəri və empirik-nəzəri metodlar əsas rol oynayır. ^ Məmmədov Əziz, Zahidov Təvəkkül. Dilektik idrak və eksperimental metod. S.38.
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi ictimai və nəzəri elm olduğundan dövlət və hüquq hadisələrinin öyrənilməsi üçün tez-tez konkretdən mücərrədə və mücərrəddən konkretə keçmək zərurəti yaranır. Odur ki, abstrakt-elmi (məntiqi) metod dövlət və hüquq nəzəriyyəsinin vacib ümumi metodlarındandır. Məntiq elminin özü «mücərrəd təfəkkür mərhələsində nəzəri idrakın formaları, üsulları, metodları və bu metodların əsasını təşkil edən qanunlar haqqında, həmçinin idrak vasitəsi kimi dil haqqında ümumelmi xarakter daşıyan elmdir»."' Dövlət-hüquq gerçəkliyinin dərk edilməsində müxtəlif məntiqi əməliyyatlardan (analiz, sintez, induksiya, deduksiya, analogiya, modelləşdirmə, mücərrədləşdirmə, ümumiləşdirmə və s.) və məntiqin qanunlarından geniş istifadə olunur. Analiz
- tamın tərkib hissələrə, elementlərə bölünməsi və onların ayrılıqda öyrənilməsidir. Başqa sözlə desək, cismin, hadisənin onun öz əlamətlərinə, tərkib hissələrinə görə fikrən ayrılmasıdır. Bu zaman şərti olaraq bir-birindən ayrılan hissələr ayrılıqda tədqiq edilir. Sintez isə ayrı-ayrı elementlərin öyrənilməsi nəticəsində əldə olunmuş biliklərin tam daxilində ümumiləşdirilməsidir. Məntiq elmində deyildiyi kimi, sintez-predmetin əlamətlərinin bir bütövdə fikrən birləşdirilməsi və onların arasındakı qarşılıqlı əlaqəni öyrənməkdir. Sintez nəticəsində öyrənilən predmetin, hadisənin oxşar əlamətləri ümumiləşdirilir, onların arasındakı qarşılıqlı əlaqələr öyrənilir və bunun nəticəsində mücərrədləşmə səviyyəsində müəyyən elmi konstruksiyalar İşlənib hazırlanır, müəyyən biliklər əldə olunur. Təbil ki, sintez pərakəndə, eklektik (ziddiyyətlər ifadə edən) ümumiləşdirmə deyil. O özündə dialektik tamlıq ifadə edir. Misal olaraq qeyd edə bilərik ki, hüququn ayrı-ayrı sahələri haqqında biliklər sintez edilməklə bütövlükdə hüquq haqqında müvafiq ümumi-nəzəri bilik yaradılır. İnduksiya ümumini dərk etməyin vasitələrindən biri olmaqla ayrı-ayrı faktlardan, hadisələrdən ümumiyə məntiqi keçid əməliyyatını ifadə edir. İnduksiyanın ən yüksək növlərindən biri 1 i Israfilov M.M. Məntiq kursu. Bakı, 2001, s.13. 73
ilqar Məmmədov elmi induksiyadır. «Elmi induksiya elə əqli nəticədir ki, məntiqi sinfə aid olan predmetlərln hissələrinin zəruri əlaqələrinin, yaxud zəruri əlamətlərinin əsasında bu sinfin bütün predmetləri haqqında ümumi nəticə çıxarılır». Elmi induksiya zəruri, qanunauyğun və səbəbli əlaqələrə diqqət verdiyindən o, həqiqi biliklərin alınmasına yönəlmiş əqli nəticə kimi özünü göstərir. Ayrı-ayrı predmet və hadisələrin müqayisə edilməsi və tutuşdurulması onlarda ümumi əlaqə və münasibətləri aşkara çıxarmağa imkan verir. Bunlardan birinin səbəb, digərinin nəticə kimi meydana gəlməsini müəyyən etmək üçün ayrı-ayrı faktlardan, hadisələrdən ümumiyə məntiqi keçid əməliyyatından istifadə edilir. Xüsusidən ümumiyə həmin keçid əməliyyatı induksiya vasitəsilə həyata keçirilir. Burada idrak prosesi məlum faktların tədqiqindən naməluma doğru gedir. İnduktiv ümumiləşdirmə nəticəsində faktlardan, təcrübədən empirik qanunlar alınır. Dövlət və hüquq hadisələri tədqiq edilərkən induksiyanın tətbiq olunması nəticəsində həmin hadisələr müqayisə edilir və tutuşdurulur, xüsusi biliklər əsasında ümumi bilik əldə edilir, yəni ilkin olaraq dövlət və hüququn ayrı-ayrı tərəfləri, hadisələri dərk edilir və sonra da əldə olunan biliklər əsasında müxtəlif səviyyəli ümumiləşdirmələr aparılır. Deduksiya məntiqi əməliyyatın bir növü olmaqla idrak prosesində ümumi biliklərdən xüsusi biliklərə, ümumidən təkcəyə, konkretə, xüsusiyə gedişi ifadə edir. Buna görə də, deduksiya idrak prosesini induksiyanın əks istiqamətində aparır. Təfəkkür prosesi induksiyada təkcədən, xüsusidən ümumiyə doğru getdiyi halda deduksiyada əksinə, ümumidən az ümumiyə, xüsusiyə doğru gedir. Düzgün təfəkkürün ümumbəşəri formalarından biri kimi, deduksiya gerçəkliyin dərk olunmasında və hadisələr haqqında həqiqi biliklərin əldə edilməsində mühüm rol oynayır. Deduksiya reallığı anlamağın səmərəli tədqiqat metodlarından biri hesab olunur. Deduksiyada ümumi biliklər əqli nəticənin çıxış hökmləri kimi götürülür və bir sıra məntiqi qaydalar tətbiq edilməklə onlardan zəruri nəticələr çıxarılır. Deduksl- 1 i İsrafilov M.M. Məntiq kursu. S.375. 74 Yüklə 5,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|