Qazax xalq qəhrəmanlıq dastanı
Yüklə 2,91 Kb. Pdf görüntüsü
|
290 Onların sırasında Koblandının oğlu Bokenbayın və Koblan- dının özünün həmyaşıdı Qaramanın obrazı daha görümlü təqdim olunur. Bokenbay əsərdə atası kimi şirə bənzədilir. Yestemıs, hər şeydən öncə, türk dastanları üçün ənənəvi olan xanın özünün qulluqçusu, onun mehtəri və kiçikyaşlı batırın tərbiyəçisi kimi təqdim olunur. Yestemısin zahiri təsviri isə onu batırın özü səviyyəsində olan döyüşçü kimi təqdim edir və burada təsvirlər ənənəvi istifadə olunan obrazlı vasitələr çərçivələrindən kənara çıxmır. «Koblandı-batır» dastanında əsərin qəhrəmanının çox- saylı düşmənləri də epik qaydalara uyğun olaraq kifayət qədər gücü və bacarığı ilə seçilənlərdir. Onlardan bəziləri yetərincə ironik planda təqdim olunurlar. Məsələn, Alşaqırın yaxınları, nəhəng qırxbeş arşınlıq Qızılərin oğulları Ağanas və Toğanas belələrindəndir. Onlar Qaraspan dağı tək əzəmətli,Qazan xanın özü hündür dağ aşırımına bənzədilməklə, həm də xan mənşəli olduğu vurğulanmaqdadır. Obrazların mahiyyətindəki ümumi- liklərə baxmayaraq, burada da hiperbolalardan, şişirtmələrdən geniş istifadə olunmuşdur. M.Auezov və L.Sobolev haqlı olaraq Koblandının düşmənlərinin – Qazan, Alşaqır və Kobikti obrazlarının hamısınında onların öz fərdi simalarının olduğunu qeyd etməyi yaddan çıxarmamışdılar. Burada fərdiləşdirmə digər türk xalq dastanları üçün səciyyəvi olan ənənəvi obrazlı epitetlərdən geniş istifadə etmənin köməyi ilə ortaya qoyulur. Əsərdəki digər epizodlarla (batırın doğulması, onun ilxı- da özünə köhlən seçməsi, düşmən üzərinə yeriməsi, düşmən- lərlə döyüşləri, əsir düşməsi və s.) yanaşı, sevgi-məhəbbət xətti də mühüm rol oynayır. Burada sevgi-məhəbbət intriqasının ilkin düyünü kimi Kobikti xanın qızı Qarlıqanın Koblandı ilə ilk görüşü qeyd edilə bilər. Qarlıqa ilk baxışdan Koblandıya vurulur. Bunu da söyləyək ki, Qarlıqanın anası müsəlman qızı olmaqla vaxtı ilə qızılbaş Kobiktinin qıpçaq torpaqlarına etdiyi yürüşlər nəticəsində ələ keçirilmişdir. Qarlıqanın anası ölərkən öz qızının qıpçaq müsəlmanın arvadı olması vəsiyyətini qız 291 atası Kobiktiyə xəyanət etməklə həyata keçirmişdir. Dastanın bundan sonrakı süjet quruluşunda Koblandı ilə ona ürəkdən vu- rulan Qarlıqanın qarşılıqlı münasibətləri görümlü yer tutur. Bu, mahiyyət etibarı ilə batırın qəhrəmanlıq bioqrafiyasının ikinci xətti və ikinci evlənməsi kimi diqqəti cəlb etməkdədir. Burada kolliziyanın əsasına epos və qəhrəmanlıq nağılları üçün səciy- yəvi olan qədim motiv qoyulmuşdur ki, bu da onun özünün batırın gələcək arvadı ilə təkbətək görüşdə gücünü sınamasıdır. Bununla belə, «Koblandı-batır» dastanın da belə qədim süjet xətti xeyli dəyişikliklərə də məruz qalmışdır. Belə ki, bu yarış- da Qarlıqa üzərində qələbəni Koblandı yox, onun oğlu Boken- bay qazanır. Bundan sonra çoxsaylı epizodlarda Qarlıqa öz sevgisi uğrunda mübarizələrdə iştirak edir. O, öz sevgilisinə yetişmək üçün Koblandını və Qaramanı zindandan azad etmək- lə onların qaçmasına müvəffəq olur. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, düşmən qızının əsir düşmüş qəhrəmana köməyi qədim epik ənənəsi üçün səciyyəvi haldır. Belə məqamlarla biz «Kitabi- Dədə Qorqud», «Koroğlu» və «Alpamış» qəhrəmanlıq dastan- ları, «Yusif və Əhməd» və s. məhəbbət-romantik poemasında və s. rastlaşırıq. Burada biz ənənəvi süjetin «simptomları» ilə rastlaşsaq da, «Koblandı-batır» dastanında bu xəttin işlənməsi dərin psixologizmlərlə müşayiət olunmaqla, həllini tapmaq- dadır. Koblandıya olan sonsuz məhəbbətini ifadə etmək üçün Qarlıqa atası Kobiktinin dəbilqəsindəki zəif yeri batıra göstərir və Koblandı həmin yeri nişan almaqla Kobiktini öldürür. Bundan başqa Qarlıqa Koblandıya onun Alşaqır xanla qələbə döyüşündə və digər düşmən batırlara qarşı vuruşlarında da yaxından kömək edir. «Koblandı-batır» dastanının kompozisiyası və məzmunu, bədii ifadə vasitələri sistemi, şeir sətirləri, misraların təşkili və quruluşu qəhrəmanlıq dastanları üçün səciyyəvi olan ənənəvi- liyi əks etdirməkdədir. 292 Struktur baxımından dastan xronoloji ardıcıllığa malik olan bir sıra bitkin epizodlardan ibarət olmaqla vahid təhkiyə zənciri yaratmaqdadır. «Koblandı-batır»da çoxsaylı şəkildə istifadə edilmiş bədii-obrazlı formullar qəhrəmanların müəyyən əhval-ruhiyyə- sinin, halının, hissinin, vəziyyətinin verilməsinə xidmət etmək- dədir. Təkrirlər təhkiyənin ekspressiyasını gücləndirməkdə mühüm rol oynayır. Məsələn, döyüş uğursuzluqları zamanı qəhrəmanın hissləri və həyəcanları, kədəri, qəm-qüssəsi obraz- ların çoxsaylı ağlayış-şikayətləri daimi təkrarlanan dövrə ilə xüsusi ekspressiya yaradır. Təkrirlər dastanda xüsusi emosional yükə malik olmaqla, bənzərsiz effekt ortaya qoyur. «Koblandı-batır» dastanında dini anlayışlar, müqəddəslə- rə, pirlərə, ocaqlara, övliyalara, peyğəmbərlərə, Allaha müra- ciətlər nəzərəçarpacaq nidalarla zəngindir. Bu baxımdan dasta- nın qaraqalpaq qəhrəmanlıq dastanı «Qırx qız»la səsləşən xeyli məqamlarını görmək mümkündür. Qəhrəmanların poetik nit- qində İmam Əli, Həzrət Əli, İxlas-ata, Şəşti Əziz, Qiyas, İlyas, Davud, Məhəmməd peyğəmbər, onun qızı Bibifatimə, Xuda və Allahın adına tez-tez rast gəlinir. Dastanda müsəlmanlıqla, müqəddəs kitabımız “Quran”la, onun ayələri, müsəlman adət- ənənələri ilə bağlı çoxsaylı məqamlar əksini tapmışdır. Bundan başqa ibadətlə, namazla bağlı, inanclarla əlaqəli anlayışlar molla, namazşam, namazdigər, Qeys-Kövsər və s. geniş istifa- də olunması bu əsəri qazax etnik-milli təfəkkürünün orijinal örnəyi kimi dəyərləndirməyə imkan verir. «Koblandı-batır»da işlənmiş xeyli ifadələr və ibarələr həm də sentensiya (nəsihət) xarakterlidir. Dastanın kompozisiyasında mühüm yer tutan dialoji və monoloji nitq formalarından geniş istifadə olunmuşdur. Dastanın ifadəliliyini təmin edən mühüm elementlərdən biri də qazax xalq poeziyasının geniş imkanlarını nümayiş etdirən heca vəznindən, səs, ritmik quruluş, təkrirlərdən intonasiyadan istifadə, alliterasiya və assonansların uğurlu tətbiqi, strofa- Yüklə 2,91 Kb. Dostları ilə paylaş:
|