141
1. Karbohidratların mübadiləsi haqqında ümumi məlumat: Karbohidrat
mübadiləsi maddələr mübadiləsində aparıcı yerlərdən birini tutur. Karbohidratların
parçalanmasından və oksidləşməsindən orqanizmdə əmələ gələn enerjinin rolu
əvəzsizdir. İnsan orqanizminin həyat fəaliyyəti ərzində sərf etdiyi enerjinin 70%-ə
qədəri karbohidratların parçalanması və oksidləşməsi nəticəsində yaranır. Bu
enerjinin istifadə olunmayan hissəsi makroergik rabitələrdə ATF molekulunda
ehtiyat şəklində toplanır. Otyeyən heyvanların enerji balansı karbohidratların
mübadiləsi hesabına qurulur.
Karbohidratlar energetik materialdan başqa, onların parçalanma məhsulları
yağların, piylərin, aminturşuların və qeyri-birləşmələrin sintezində, bəzi nümayən-
dələrindən tikinti materialı kimi (nukleotidlər və s.), müdafiə məqsədilədə (əks
cisimlərin əmələ gəlməsində) istifadə olunur.
Karbohidrat mübadiləsi bir-birilə üzvi sürətdə əlaqəli olan ardıcıl
proseslərdən ibarətdir. Bunlara aşağıdakılar aiddir: 1) karbohidratların qida vasitə-
silə qəbulu; 2) mürəkkəb karbohidratların həzm sistemində parçalanması; 3)
monosaxaridlərin bağırsaqlardan sorulması; 4) sorulmuş monosaxaridlərin toxuma
və orqanlara daşınması; 5) toxumalarda karbohidratların parçalanması və onlardan
digər maddələrin sintezi; 6) karbohidratların parçalanmasının son məhsullarının
orqanizmdən xaric edilməsi.
2. Karbohidratların həzm sistemində çevrilməsi: Heyvan və bitki mənşəli
qidanın tərkibində olan karbohidratlar ağızda mexaniki, fiziki və qismən biokim-
yəvi təsirə uğrayır.
Bunlar ağız boşluğunda az saxlandığından ağız suyunda olan α-amilaza və
α-qlükozidaza (maltaza) fermentlərinin təsirindən qismən hidrolitik parçalanma
prosesinə məruz qalırlar. Amilaza nişasta və qlikogeni maltozaya qədər, α-qlükozi-
daza (maltaza) fermenti isə disaxarid maltozanı qlükozaya qədər parçalayır. Aralıq
məhsul isə dekstrinlər alınır. Bu prosesi aşağıdakı kimi təsəvvür etmək olar.
Mədədə karbohidratları parçalayan ferment yoxdur. Ağız suyunun amilazası
mədənin turş mühitində (pH=1,5 – 1,8) fəallığı itir. Mədə möhtəviyyatından sonra
karbohidratlar onikibarmaq bağırsağa keçir. Burada mədəaltı vəzin ifraz etdiyi
pankreatik α-amilaza fermentlərin təsiri ilə maltoza, laktoza, saxarozanı və s.
monosaxaridlərə (qlükoza, fruktoza, qalaktoza və s.) qədər parçalayır. Karbohid-
ratların parçalanması nazik bağırsaqda zəif qələvi mühitdə (pH=7,3 – 8,7) davam
edir. Ancaq son məlumatlara görə karbohidratların hidrolizi hüceyrə membranında
da gedir. Epiteli hüceyrəsinin nazik divarlarında bir sıra fermentlər: maltaza, şaxa-
6
12
6
11
22
12
5
10
6
5
10
6
2
2
2
2
O
H
C
O
H
C
n
O
H
C
O
H
C
O
H
O
H
m
O
H
n
nişasta dekstrin maltoza qlükoza
(m < n)
142
raza, β-qalaktozidaza (laktaza) və s. mövcuddur ki, onlar da disaxaridləri monosa-
xaridlərə parçalayırlar. Maltaza fermenti maltozanı 2 molekul α-qlükozaya, saxara-
za fermenti saxorazanı qlü-kozaya və β-fruktozaya parçalayır.
β-qalaktozidazanın (laktaza) təsirindən laktoza qlükozaya və qalaktozaya
parçalanır.
İnsan və heyvanların həzm şirələrində sellüloza -1,4 qlükon-4-qlükonohido-
laza K∙F∙3.2.1.4 fermenti sellülozanı sellobiozaya qədər parçalayır. İnsanlarda bu
proses yoğun bağırsaqlarda mikrofloranın təsiri ilə az miqdarda baş verir.
Monosaxaridlər müxtəlif sürətlə qana sorularaq qaraciyər və başqa orqanlara
aparılır. Qlükozanın bağırsaqdan qana sorulma sürətini şərti olaraq 100 götürsək,
qalaktozanınkı 110, fruktozanınkı 43 və mannozanınkı 19-dur. Pentozaların sorul-
ma sürəti daha zəifdir.
Qaraciyərdə, əzələlərdə və başqa orqanlarda qlükozanın müəyyən hissəsi
qaraciyərdə qlikogenə çevrilir və ehtiyat maddə kimi toplanır. Qalan hissəsi isə
qanla orqanlara aparılaraq, hüceyrələrdə oksidləşmə prosesinə uğrayır.
Orqan və toxumalarda karbohidratların: əsasən qlikogenin və qlükozanın
miqdarı nisbətən sabit olur. Qanda qlükozanın miqdarı insanda 80–120 mq%, atda
90–110 mq%, kövşəyən heyvanlarda 40–100 mq%, inəkdə 60–100 q%, camışda
70–90 mq%, qoyunda 60–90 mq%, donuzda 40–250 mq%, itdə 70–100 mq%
arasında dəyişir. Qlükozanın və başqa karbohidratların miqdarının qanda və s.
orqanlarda nizamlanması sinir sistemi və daxili sekresiya vəziəri ilə aparılır.
Onlardan adrenalinin, insulinin, kortikosteronu, qlükaqonu və s. hormonları göstər-
mək olar.
İnsulin və adrenalin bir-birinin antiqonistidir. İnsulin hormonu qaraciyərdə,
əzələlərdə və s. orqanlarda qlükozanın qlikogenə çevrilməsini sürətləndirir, qlüko-
zanın bir hissəsini (30%) isə yağa çevirir, aminturşuların karbohidratlara çevrilmə-
6
12
6
6
12
6
2
11
22
12
O
H
C
O
H
C
O
H
O
H
C
saxaraza
saxaroza α-qlükoza β-fruktoza
6
12
6
6
12
6
2
11
22
12
O
H
C
O
H
C
O
H
O
H
C
laktaza
laktoza qlükoza qalaktoza
11
22
12
2
6
10
6
O
H
C
n
O
H
O
H
C
sellülaza
sellobioza
11
12
6
2
11
22
12
2
O
H
C
O
H
O
H
C
sellobiaza
sellobioza β-qlükoza
Dostları ilə paylaş: |