R. H. MƏMMƏdov, tofđq bəHƏRÇĐ

1204 kq, ABŞ-da 1065 kq, Çində - 333 kq, Yaponiyada - 128 kq-dan 

çox deyildir. 

Taxıl tədarükündə Cənubun xüsusi çəkisi - 55%-dən artıqdır. 

Buğda əkinləri üçün ayrılmış 230 mln. ha-dan XX əsrin sonu 

XXI əsrin başlanğıcında 600 mln. t məhsul toplamlmışdır. Dünyanın 

70-dən  artıq  ölkəsində  buğdanın  -  20-dən  çox  növü  becərilsə  də, 

üstünlük  qnun  bərk  və  yumşaq  növlərinin  əkilməsinə  verilir.  Bərk 

növlərdən  makaron,  vermişel  və  s.  əldə  edilməsində  geniş  istifadə 

olunur.  Məhsul  tədarükündə  Çin  liderlik  edərək  ildə  -121  mln.  t. 

kəmiyyət göstəricisinə malikdir. Sonrakı yerləri - Hindistan (76 mln. 

t),  ABŞ  (63  mln.  t),  RF  (35  mln.  t)  tuturlar.  Buğda  ilk  dəfə  Qabaq 

Asiyada,  sonra  isə  Aralıq  dəniz  hövzəsi  ölkələrində  və  Afrikanın 

Şimal ərazilərində becərilmişdir. 

Çovdar  ərzaq  və  yem  məhsullarında  xammal  kimi  istifadə 

olunur.  Əkin  sahəsi  11  mln.  ha,  illik  toplanan  məhsul  isə  23  mln. 

tondan  artıqdır.  Rusiyada,  Polşada,  AFR-də,  Belorusiyada, 

Kanadada, ABŞ-da, Çində və Qazaxıstanda becərilir. 

Əsasən  atçılıq  təsərrüfatında  yem  kimi  istifadə  edilən  yulaf 

Şimali  Amerikada,  Qərbi  Avropada,  Rusiyada,  Kanadada,  Polşada, 

AFR-də,  Avstraliyada  becərilərək  əkin  sahəsi  16  mln.  ha,  məhsul 

tədarükü - 30 mln. tondan artıqdır. Bu sahədə Kanada dünyada 1-ci 

yeri tutur. 

Arpa  yem  üçün  tədarük  olunan  məhsullar  içərisində 

özünəməxsus yer tutur. Ən çox pivə hazırlanmasında gərəkli sayılan 

xammaldır.  Qərbi  Avropada,  Şərqi  Avropa  ölkələrində,  Qabaq  və 

Şərqi  Asiya  regionunda  -  64  mln.  ha  əkin  sahəsindən  -  150  mln.  t 

məhsul  toplanılır.  Ölkələrdən  RF,  Kanada,  Ukrayna,  AFR,  ABŞ, 

Fransa,  Đspaniya,  Türkiyə  seçilirlər.  Arpa  ən  çox  pivə  alınmasın 

istifadə  olunur.  Almaniyada  -1200dən  artıq  pivə  istehsal  edən 

müəssisə  fəaliyyət  göstərir.  Burada  ildə  adambaşına  -  150  litr  pivə 

buraxılır.  Belçika  da  həm  istehsalına,  həm  də  ixracatına  görə 

qabaqcıl yer tutur. Pivənin ən çox istehlakçısı Çin sayılır. Bu sahədə 

Çexiyanın  da  adını  çəkməklə  dünyada  ildə  1,0  mlrd.  qektolitr 

məhsul istehsal olunur. 

Qarğıdalı  Amerika  bitkisi  olub  -  140  mln.  ha  əkin  sahəsinə, 

ildə - 600 mln. t məhsul istehsalına malik olan tropik zonanın bitkisi 

sayılır.  Onun  7  növü  vardır.  O,  əsasən  Şimali  Amerikada,  Asiyada 

becərilir.  Son  vaxtlar  Çin,  Braziliya,  Meksika,  Fransa,  Argentina, 

---

CAR,  Koreya  Respublikası,  Malayziya  qarğıdalı  əkinləri  ilə 

tanınmaqdadırlar.  Eyni  zamanda,  Yaponiya,  Koreya  Respublikası, 

Çin, RF, Malayziya ən çox qarğıdalı məhsulu idxal edən ölkələrdir. 

ABŞ-da 

qarğıdalı 

əkilməsi, 

becərilməsi, 

yığılması 

100% 

mexanikləşdirilmişdir.  Hər  il  ABŞ-da  268  mln.  t  qarğıdalı  məhsulu 

toplamlır.  Bu,  Çində  -  137,3  mln.  t.,  Braziliyada  -  38  mln.  t, 

Kanadada - 28 mln. t, RF-də 31,2 mln. t. Meksikada - 26 mln. t-dan 

çox deyildir. 

Planetimizin  2,0  mlrd.  nəfərə  qədər  əhalisinin  ərzaq 

məhsulunu  çəltik  təşkil  edir.  Onun  70-dən  az  olmayan  növü 

becərilir.  Başlıca  olaraq  ekvatorial,  tropik  və  subtropik  qurşaqlarda 

becərilir.  Onun  vətəni  Hindistandır.  Əkin  sahəsi  -  151  mln.  ha-dır. 

Ondan da ildə - 600 mln. t məhsul əldə edilir. 

Asiya  ölkələri  illik  çəltik  məhsulu  toplantısının  9/10-nu, 

yerdə qalanını isə Cənubi Amerika, Şimali Amerika, Afrika ölkələri 

verirlər. Đldə Çin -192 mln. t, Hindistan - 132 mln. t, Đndoneziya - 51 

mln.  t,  Banqladeş  -  34  mln.  t,  Vyetnam  -  32  mln.  t.,  Myanma  -  30 

mln. t, Tailand - 25 mln. t., Filippin - 13 mln. t, Yaponiya - 11 mln. t. 

və Braziliya - 10 mln. t. çəltik məhsulu vermə gücünə malikdir. 

Dari  və  sorqo  (darıya  oxşar  dənli  bitki)  Afrikada,  Asiyada, 

ABŞ-da, Çində, Hindistanda, MDB məkanında becərilməklə ümumi 

əkin  sahəsi  -  83  mln.  ha  olsa  da  ildə  25  mln.  t  məhsul  toplamlır. 

Əsasən heyvandarhğın yemi üçün istifadə olunur. 

Soya  əsasən  ərzaq  bitkisi  olmaqla  ABŞ-da,  Çində,  Cənubi 

Amerikada becərilir. Əkin sahəsi - 66 mln. ha-ya çatır. Dünyanın 40-

dan  artıq  ölkəsində  becərilməklə  illik  məhsul  toplantısı  -  150  mln. 

tona  qədərdir.  ABŞ  həm  tədarükündə,  həm  də  ixracatında  liderlik 

edir. Đkinci, üçüncü yerləri Çin və Braziliya tuturlar. ABŞ-da məhsul 

toplantısı - 75 mln. tondan çoxdur (50%-dən çox). 

Taxılçılıq  təsərrüfatının  ümumi  şərhindən  sonra  qeyd  edə 

bilərik  ki,  1970-ci  ildə  dünya  bazarına  -  80  mln.  t  taxıl 

çıxarılmışdırsa, son illər bu 210 mln. tondan artıq olmuşdur. Aparıcı 

buğda  ixracatçılarına  -  ABŞ,  Kanada,  Avstraliya,  Fransa;  qarğıdalı 

ixracatçılarına  -  ABŞ,  Fransa,  Argentina;  çəltin  ixracatçılarına  -

Tailand,  ABŞ,  Hindistan,  Pakistan  və  Vyetnamı  aid  etmək 

mümkündür. 

---

Đldə  1-30  mln.  ton  arasında  taxıl  idxal  edən  ölkələrə 

Yaponiya,  RF,  Tayvan,  Koreya  Respublikası,  Çin,  Misir,  Braziliya, 

Đran, Đndoneziya, Pakistan, Banqladeş, Filippin, Əlcəzair, Venesuela, 

Mərakeş, Kuba və Səudiyyə Ərəbistanı misal ola bilər. Buraya az da 

olsa taxıl idxal edən daha 110 dövlətin adını daxil etmək olar. 

Əkinçilik  sahəsinin  biri  də  texniki  emala  malik  olmaqla 

ondan  yeyinti,  yüngül  sənayedə  və  heyvandarlığın  inkişaf 

etdirilməsində  xammal  kimi  geniş  istifadə  olunan  texniki  bitkilər 

hesab  edilir.  Onlardan,  eyni  zamanda,  hərbi  sənayedə  də  istifadə 

etmək  gərəkli  olur.  Bunlardan  şəkər  alınmasında  istifadə  olunan  - 

şəkər qamışını və şəkər çuğundurunu, eləcə də, günəbaxan, pambığı, 

kartofu, lifli kətam, tütünü və başqalarını göstərə bilərik. 

Adları sadalanan texniki bitkilər təbii şəraitə çox həssas, daha 

çox  əmək  və  kapital  tutumlu,  əmtəəli,  ixracat  üçün  yararlı 

xüsusiyyətləri  ilə  tanınırlar.  Bunlar  tərkib  və  keyfıyyətlərinə  görə 

(yağlı,  şəkərli,  kökü  meyvəli,  həyat  tonusunu  yüksəldən,  narkotik, 

meyvə) də qruplaşırlar. 

Yağ  alınmasında  geniş  istifadə  olunanlara  günəbaxanı, 

araxisi,  rapsı,  küncütü,  qıvrımlı  kətanı,  pambığı,  zeytunu,  tünq 

ağacını,  palmanı  aid  edə  bilərik.  Yağ  alınmasında  gərəkli  olan 

bitkilərin  məhsul  toplantısının  illik  miqdarı  ildən-ilə  dəyişərək  son 

vaxtlar -350-400 mln. tona çatmışdır. 

Günəbaxan  Argentinada  (6,5  mln.  t),  Rusiyada  (4,2  mln.  t.), 

Ukraynada (2,8 mln. t),  ABŞ-da (2,0 mln. t),  Fransada (1,9 mln. t), 

Çində (1,6 mln. t), Hindistanda (1,3 mln. t), Rummiyada (1,2 mln. t) 

becərilərək  illik  məhsul  tədarükü  -  27-30  mln.  tona  çatır.  Onun 

vətəni Şimali Amerika sayılır. Yayılma arealları şəkər çuğunduru ilə 

üst-üstə düşür. 

Raps  yağ  alınmasında,  eləcə  də  heyvandarlığın  inkişafında 

yem kimi istifadə olunur. Yazlıq və payızlıq növlərə malik olmaqla 

yağlılıq  dərəcəsi  -  50%  təşkil  edir.  Almaniyada,  Danimarkada, 

Finlandiyada,  Kanadada,  Çində,  Hindistanda  becərilir.  Đllik  toxum 

məhsulu tədarükü 50 mln. ton təşkil edir. 

Zeytunun  dünyada  60-dan  az  olmayan  növü  tanınır.  O, 

həmişəyaşıl  olmaqla  Aralıq  dənizi  regionunda  -  Đspaniyada, 

Đtaliyada, Yunanıstanda, eləcə də Portuqaliyada, Albaniyada, Maqrib 

---