Ramiz Dəniz
Yüklə 4,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Elxan cədvəlləri”
203 fırlatmalıdırlar. Dioptorlar divar kvadrantını şkalası boyun- ca hərəkət etdikcə onun yüksəkliyini ölçməyə imkan verir. Divar kvadrantı meridian müstəvisində qurulduğu üçün göy cisimlərini ancaq kulminasiya (göy cisminin meridian- dan keçməsi hadisəsinə kulminasiya deyilir) anlarında müşahidə etmək mümkündür. Bu halda onların yüksəklik koordinatları ölçülür. 1
kimi ən qədim astronomik cihazlardan biri sayılan “Armilyar sferası”dır. Bu cihaz o qədər qədimdir ki, onun hətta İsgəndəriyyə astronomları da istifadə etmişdilər. Marağa rəsədxanasındakı “Armilyar sferası” beş göy dairəsindən – 1) ekliptika, 2) bərabərlik kolyuru, 3) enlik- lər dairəsi, 4) göy meridianı, 5) tropiklərdən ibarət idi. Bu dairələrdən ekliptika, göy meridianı və tropiklər qövs ölçü- lərinə bölünmüşdür. Armilyar sferası vasitəsilə planetlərin və ulduzların ekliptik koordinatları və üfüqi koordinatları təyin olunurdu. Bunun nəticəsində Marağa alimləri “Fırla- nan kvadrant” adlı xüsusi bir cihaz icad edirlər. Bu cihaz oxları bir-birinə perpendikulyar surətdə bərkidilmiş və biri üfüq müstəvisində, o biri isə həmin müstəviyə perpendi- kulyar istiqamətdə fırlanan iki bölgülü dairədən ibarətdir.
1 H. C. Məmmədbəyli. Mühəmməd Nəsirəddin Tusi. Bakı, “Gənclik”, 1980. səh. 67-68
204 Ulduzlara istiqamət almaq üçün vertikal dairə dioptorlarla təchiz olunur. Tusinin elmi irsini öyrənən tədqiqatçılar arasında peşə- kar astronomlar da az deyil. Alim 750-760 il bundan əvvəl fəaliyyət göstərsə də, onun əldə etdiyi elmi nailiyyətlər hələ də müasir astronomların diqqət mərkəzindədir. Astronomiya sahəsinin professoru Rəhim Hüseynovun onun haqqında deyir: “Tusinin astronomiya sahəsində aldığı elmi nəticələr çox geniş və əhatəlidir. O, hər şeydən əvvəl müasir astronomiya üçün həlledici əhəmiyyət kəsb edən sferik triqonometriyanın banisidir. Sferik triqono- metriyanın tədbiq dairəsini genişliyinə görə heç nə ilə müqayisə etmək mümkün deyil”. Tusinin və Marağa rəsədxanası əməkdaşlarının, ümumiyyətlə, astronomiya sahəsində ən böyük işləri “Elxan cədvəlləri” əsəridir. Dörd kitabdan ibarət olan bu əsərdə: o zamanlar dünyada mövcud olan təqvimlər, bir tarixdən – (təqvimdən – R.D.) digərinə keçmək üsulları, Günəşin və Planetlərin hərəkət- ləri, Marağa rəsədxanasında hər gün üçün həqiqi günorta vaxtı, Günəş diski mərkəzinin ekliptika üzərində vəziyyəti, planetlərin orta sutkalıq hərəkətinin qiymətləri, vaxtın təyin
205 üsulu, planetlərin ekliptikaya nəzərən vəziyyətləri, illik presessiyanın qiyməti verilmişdir”. 1
Necə ki Hülaku xanın dövründə, eləcə də Abaqa xanın dövründə də Tusi bir ziyalı, alim, siyasətçi, diplomat və xeyriyyəçi kimi “Elxanilər” dövlətinin həyatında seçilən bir fiqur olaraq mühüm rol oynamışdır. İmperiyanın hansı bölgəsində olursa-olsun o, əhalinin bütün təbəqəsi tərəfin- dən hüsn-rəğbətlə, izzətlə, təmtəraqla qarşılanır və hər bir adamın problemi ilə dərindən maraqlanaraq, özünün lazım- lı məsləhətlərini və köməyini heç kimdən əsirgəmirdi. Ən əsası da müdrik alim elmin inkişafına və tədris ocağlarının yaranmasına xüsusi diqqət yetirirdi. Tusi düşünürdü ki, elm insanın əlindən tutmalıdır. Çünki insana “hər şeyi olduğu kimi bilmək” vacibliyini o, çox yaxşı anlayırdı. Tusi elmli olduğu qədər də səbr və əxlaq sahibi idi. Tusi 1274-cü ilin əvvəlində Marağadan Bağdada gəlir. Xanın vəziri kimi üzərinə düşən işləri görür, alimlərə, mədrəsələrə qayğı göstərir. Alim çox yorulsa da, onu səfərdə müşayiət edən oğlu Əsiləddin ilə birlikdə yeddinci imam Museyi-Kazımın məzarına ziyarətə gəlir. Burada xeyli oturaraq yasin oxuyur. O, gözlənilmədən Museyi- Kazımın yanında dəfn olunmasını yanındakılarına vəsiyyət
1 “Bilgi” dərgisinin “fizika, riyaziyyat, yer elmləri” seriyası. Nəsirəddin Tusinin astronomiya elmində xidmətləri. MEA-nın müxbir üzvü Rəhim Hüseynov. Bakı, 2002. səh. 4 №2
206 edir: - “Məni başqa yerdə dəfn etsəniz, Həzrət Musa ibn Cəfər əleyhissəlamdan xəcalət çəkərəm”. Vəfatından öncə oğluna son sözü bu olub: - “Mən rahat ölürəm. Çünki ömrümü xeyrə, xalqımın xeyrinə, elmin xeyrinə həsr etmişəm... Xeyrə həsr edilməmiş həyatı hədərə getmiş hesab et”. Bütün həyatını, biliyini, bacarığını insanlığa, elmə həsr etmiş böyük alim 127-cü ildə iyunun 25-də Bağdad şəhərində dünyasını dəyişdi. Nəsirəddin Tusi vaxtı ilə Abbasi Xilafətinin paytaxtı sayılan Bağdaddan 10 km. aralıda yerləşən “Came məscidi”ndə torpağa tapşırılmışdır. Vəsiyyətinə uyğun olaraq onu yeddinci imam Museyi- Kazımın sərdabəsində Came məscidində dəfn etdilər. (Allah ona rəhmət eləsin). 1
Deyirlər ki, alimin dəfninə bütün Bağdad axışıb gəlmişdi və onun qəbri uzun müddət ziarətə çevrilmişdir. Camaat inana bilmirdi ki, bütün ömrünü elmə həsr etmiş müdrik bir insan onların sırasını tərk edibdir. Axı, o, bir çoxlarının əlindən tutaraq, bəşəriyyət aləminin ən ümdə rəmzi sayılan, yalnız xeyirxahlıq işləri ilə məşğul olmuş və hamının demək olar ki, ümid çırağı sayılmışdı. Dahi Azərbaycan alimi Nəsirəddin Tusinin qəbri üzərində belə bir müdrik
1 A. Məmmədov. Hökm və hikmət. Bakı, “Qafqaz-Ltd”, 2002. səh. 159- 160
Yüklə 4,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|