1
Ramiz Mehdiyev
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü
Avropa strukturlarının deqradasiyasının mənbələri haqqında
və ya Azərbaycana münasibətdə ikili standartlar siyasəti
Dünya nizamından “nizamsızlığa” doğru
Ön söz əvəzi
Dünya birliyində bipolyar sistem dağılandan sonra gələcək
qlobal təhlükəsizlik və qarşılıqlı fəaliyyət haqqında eyforiya hiss
edilməyə başladı. Alimlərin, analitiklərin, jurnalistlərin çoxu
beynəlxalq münasibətlərdə “güc epoxası”nın başa çatdığını
bildirdilər. “Soyuq müharibə” başa çatanda dünya birliyi
demokratiyanın, azadlığın və bütün dövlətlərin bərabərliyinin
təntənəsi şəklində bəyan edilmiş məqsədlərə nail olmağa kökləndi.
XX əsrin sonunda tamamilə təbii gözləntilər məcrasında aparıcı
müəlliflərin ideoloji mübarizənin olmadığı şəraitdə yeni dünya
nizamının formalaşması barədə proqnozların əks olunduğu
fundamental paradiqmaların dəyişməsi haqda tədqiqat araşdırmaları
ortaya çıxmağa başladı. Bu istiqamətdə əlamətdar işlərdən biri
məşhur Amerika filosofu Frensis Fukuyamanın “Tarixin sonu və
sonuncu insan” kitabı oldu. Müəllif bu kitabda Qərb dəyərlərinin
kommunizm üzərində zəfərinin semantikasını təsvir edib. Bu əsərdə
ifadə olunmuş baxışların əsasını təşkil edən ideyaya görə Qərb
nümunəli demokratiyanın yayılması geosiyasi və sosiomədəni
təkamülün bəşəriyyət üçün son mərhələsini reqlamentləşdirməli idi.
2
Lakin F.Fukuyamanın nəzəriyyəsi tarixin sonundan xəbər
vermirdi, yalnız qlobal ideoloji sarsıntılar, müharibələr və inqilablar
dövrünün başa çatmasını postulat şəklində bəyan edirdi. Məsələn,
onun fikrincə, qalib gəlmiş ideologiya dərhal universal siyasi, sosial
və mədəni standartların formalaşmasına başlamalı, yeni müstəqil
qurumlar da daxil olmaqla bütün dövlətlər hökmən bu standartlara
istiqamətlənməli idi.
Məsələnin bu cür qoyuluşunun tərəfdarı təkcə F.Fukuyama
deyildi, Qərbin aparıcı ekspertlərinin çoxunun baxışları və
proqnozları onun məntiqi mühakimələrinin ruhuna uyğun idi. Lakin
beynəlxalq münasibətlər sisteminin sonrakı inkişafı əyani şəkildə
göstərdi ki, suveren dövlətlərə liberal demokratiya konsepsiyasını
inkişafın yeganə rasional modeli kimi zorla qəbul etdirmək cəhdləri
həm vaxtından tez, həm də səhvdir.
Ötən əsrin doxsanıncı illəri Qərb ilə Şərq arasında soyuq
qarşıdurmanın bir qədər mülayimləşməsi ilə əlamətdar olsa da, bu,
böhranların sayının azalmasına gətirib çıxarmadı. “Soyuq müharibə”
dövründə mövcud olan ayrı-ayrı münaqişələr SSRİ-nin dağılması və
ideoloji kolliziyaların başa çatması üzündən keçmişdə qaldı. Lakin
postsovet məkanında və Şərqi Avropada əvvəlkindən heç də az kəskin
olmayan başqa münaqişələr yarandı.
SSRİ-nin dağılmasından sonrakı keçid dövrü çərçivəsində böyük
dövlətlərin uzağı görməyən mövqe tutması beynəlxalq koordinatlar
sistemində yeni böhranın yaranmasına səbəb oldu. Nəticədə
beynəlxalq hüquqa riayət edilməsi sahəsində vakuum vəziyyəti
yarandı, bunun ardınca beynəlxalq münasibətlər kompleksində
dağıdıcı meyillər gücləndi.
3
Birqütblü dünya şəraitində tarazlığın olmaması dövlətlərin bir-
birindən ciddi ayrılması, yeni sərhədlər müəyyən edilməsi, dünyanın
müxtəlif regionlarında eksperimental ssenarilərin köməyi ilə qanuni
seçilmiş hökumətlərin zorla devrilməsi prosesində güc tətbiq
edilməsi presedentləri yaratdı. ABŞ və onun müttəfiqləri təhlükəli
özbaşınalıq presedentləri yaradaraq beynəlxalq hüququn tələblərinə
nümayişkaranə şəkildə məhəl qoymamağa başladılar. Bu gün həmin
presedentlər dünyanın ayrı-ayrı yerlərində müdhiş parçalayıcı əks-
səda verir. Regional və kontinental dövlətlər ABŞ-ın metodlarını onun
özünə qarşı tətbiq etməyə, beləliklə xaos məkanını genişləndirməyə,
Qərb ilə Şərq arasında eskalasiyanın artdığı şəraitdə təmas nöqtələri
axtarışını mürəkkəbləşdirməyə başladılar.
İkili standartlar siyasətinin hər yerdə tətbiq edilməsi, “soyuq
müharibə” dövrünün blok təfəkkürünə qayıdış və bunun təsiri altında
Qərbin Şərq qütbü boyunca hərbi-siyasi təsirinin yayılması onunla
nəticələnib ki, Şərqi Avropanın və postsovet məkanının bəzi kiçik
dövlətləri bu eskalasiyanın qurbanlarına çevrildi və çevrilməkdədir.
Qondarma “rəngli inqilablar”la bağlı siyasi və sosial-iqtisadi
eksperimentlər, müəllifi Qərb dövlətləri və onlara xidmət edən
institutlar olan düşünülməmiş qloballaşma siyasəti, digər dövlətlərin
və bütöv regionların inkişafının regional, mədəni, dini, tarixi
determinantlarına məhəl qoyulmaması qlobal miqyasda konfliktlərin
və qeyri-sabitliyin artmasına gətirib çıxarıb.
Yeni müstəqil dövlətlərin yerləşdiyi coğrafi məkanlar mübarizə
meydanına çevrilib. Mənafelərin kəskin toqquşması vahid iqtisadi
şəraitə məhvedici təsir göstərir. Böhranın dərinləşməsi və beynəlxalq
hüququn nəzarətindən kənarda qalan qaynar regionların əmələ
gəlməsinə şərait yaradılması suveren milli qurumların inkişafı
4
prosesinə hədsiz ziyan vurur, qarşıdurma vəziyyətində olan tərəflər
arasında kompromislər axtarışı vəziyyətini son həddə qədər
kəskinləşdirir.
Müasir dünyada böhranın genişlənməsində Avropa təsisatları və
təşkilatları da az rol oynamırlar, onlar başqa dövlətlərdə və
regionlarda yaranmış mürəkkəb problemlərlə bağlı qərarlar qəbul
etmək hüququnu inhisarlaşdırmağa çalışırlar. Avropa İttifaqını (Aİ) bu
cür strukturların ən nüfuzlusu hesab etmək olar. Cənubi Qafqaz
regionunun və Azərbaycanın Avropa sərhədlərinə coğrafi yaxınlığı
nəzərə alınsa, Aİ-nin siyasətinin müsbət və mənfi aspektlərinin təhlili
həm Şərqi Avropa regionunda, həm də postsovet məkanında
geosiyasi vəziyyətlə bağlı çox suallara cavab verə bilər.
Dünya nizamının böhranına və beynəlxalq hüququn
fəaliyyətsizliyinə gətirib çıxarmış siyasi proseslərin, habelə
beynəlxalq münasibətlərin aktoru kimi Aİ-nin institusional və
funksional problemlərinin xüsusiyyətlərinin araşdırılması böyük elmi-
siyasi maraq kəsb edir. Artmaqda olan islamofobiya, Avropada
multikulturalizmin böhranı, rəsmi Brüsselin xarici siyasətində ikili
standartların xarakterik təzahürləri kimi tendensioz hadisələr çoxlu
suallar doğurur.
Təkcə Avropa İttifaqının deyil, həm də ATƏT, Avropa Şurası,
İnsan Hüquqları üzrə Avropa Məhkəməsi kimi kontinental təsisatların
anti-Azərbaycan siyasətinin təhlili Azərbaycanın milli maraqları üçün
praktiki əhəmiyyət kəsb edir. Bu strukturların suveren Azərbaycana
münasibətdə qərəzli siyasətinin həm qlobal, həm də regional
determinantlarının öyrənilməsi rəsmi Bakı üçün vacibdir.
Bu gün həmin Avropa təsisatlarının, ümumiyyətlə, müstəqil
ölkələrə münasibətdə və xüsusən Azərbaycanla bağlı fəaliyyəti insan
Dostları ilə paylaş: |