Redaktor: Korrektor: Cildin

Məntiq  ___________________________________________________________   

Bu  misalla  zehnin  müəyyən  hallara  düşərək  yuxarıdakı 

qüvvələrdən necə istifadə etməsi daha da aydm olur. Onu da qeyd 

edək ki, musiqiçilər, konstruktorlar, memarlar, ədiblər, yazarlar və 

şairlər  öz  əsərlərini  yuxarıdakı  misala  uyğun  olaraq  zehnin 

qüvvələrindən istifadə etməklə yaradırlar. 

SUALLAR: 

1.

 

Verilən  təriflərə  əsasən,  yuxarıdakı  idraklarm  təfəkkür 

olub-olmadığım aydınlaşdırm. 

2.

 

İdraka öz sözlərinizlə tərif verib, kitabdakr təriflə müqayisə 

edin. 

3.

 

İdrakm növlərinə misallar gətirin. 

4.

 

Aşağıdakılarm  idrakm  hansı  növlərinə  aid  olduğunu 

söyləyin: 

Allahm  dərk  olunması,  öz  mənliyimizi  dərk  etməyimiz,  öz 

dsrrdrrıizə olan ekrıimiz, riyazi qanunlar, kainatm dərk olunması. 

5.

 

Hüzuri idrakla hüsuli idrakm fərqi nədir? 

6.

 

Həm hüzuri, həm də hüsuli yolla əldə edilən bilik göstərin. 

7.

 

Aşağıdakılardan hansılar hüsuli, hansılar hüzuridir? 

İnsanm özünə ("mən"ə) olan biliyi, beş üçdən böyükdür, 

insanm  Allahı  dərk  etməsi,  keçmiş  haqqmda  ekn,  nəfsi 

xüsusiyyətlərdən  achq,  susuzluq,  qorxu  və  şadhq,  insanm  hüsuli 

məlumatı,  yəni  zehni  təsəvvürləri,  ədəbiyyat  elmləri,  daxili 

qüvvələrə - sevgi, qəzəb, təfəkkür, təxəyyül, ağü, istedad və iradəyə 

olan dərkimiz. 

8.

 

Allahm elmi hüzuridir, yoxsa hüsuli? 

9.

 

Eşq və məhəbbət hüzuridir, yoxsa hüsuli? 

68 

---

4-

 

CU DƏRS 

TƏSƏVVÜR VƏ TƏSDİQ 

Təsəvvür və təsdiq bilikləri 

Üçüncü  bölgüdə  isə  hüsuli  idrak,  hökm  qəbul  edib  etməməsi 

cəhətindən iki yerə bölünür: təsəvvür və təsdiq.^ Bu məf- humlarm 

şərhi üçün aşağıdakı misala baxaq: 

Fərz edin ki, yazı lövhəsində üçbucaq şəkli çəkilmişdir. Siz bu 

şəkli  görməklə  zehninizdə  bir  təsəvvür  yaramr.  Həmin  təsəvvürə 

bilik  deyilir.  Bu,  sırf  təsəvvür  edilən  bir  idrakdır  və  onda  heç  bir 

iqrar,  yaxud  inkarm  təsdiqi  yoxdur.  Yəni  insan  nəfsi  bu  idrakm 

özündə heç bir şeyi nə iqrar, nə də inkar etmir. 

Üçbucağm  tərəflərinə  nəzər  saldıqda,  görürsünüz  ki,  ya  bə- 

rabərtərəfli,  ya  da  bərabəryanlıdır.  Bucaqlarma  nəzər  saldıqda,  ya 

düzbucaqlıdır,  ya  da  düzgün  üçbucaqdır.  Bu  zaman  yeni  - 

bərabəryanlı,  düzgün,  düzbucaqlı  üçbucaq  kimi  təsəvvür  əldə 

etmiş  olursunuz.  Bu  təsəvvürlərin  də  özündə  heç  bir  iqrar  və  ya 

inkar  təsdiq  olunmur.  Yəni  zatən  təsəvvürdən  başqa  bir  şey 

deyillər. 

Yenidən yazı taxtasmda iki qonşu bucaq olan şəkU görürsünüz. 

Bu da sırf təsəvvürdən ibarət olacaq. Bilirik ki, qonşu bu- caqlarm 

cəmi 180°-dir. Belə bir sualla qarşılaşırsmız: "Görəsən, 

idrakın bu iki növü ilk dəfə İslam dünyasının dahi şəxsiyyəti Farabi (bax: II dərs) 

tərəfindən kəşf olunmuşdur. 

69 

---

Məntiq  ___________________________________________________________  

birinci  şəkildəki  üçbucağın  daxili  bucaqlarının  cəmi,  ikinci 

şəkildəki qonşu bucaqlarm cəmi ilə bərabərdir, ya yox?" Bu sual da 

təsəvvürdür.  Üçbucağm  daxili  bucaqlarınm  cəminin  180°-  yə 

bərabər  olduğunu  isbat  etdiyiniz  zaman  isə  zehninizdə  təsəvvür 

edilən  sualm  xarici  aləmlə  uyğun  olduğu  qənaətinə  gəlirsiniz.  Bu 

isə təsəvvür yox, təsdiq biliyidir. Yəni üçbucağı görməklə zehində 

əmələ  gələn  "şəkil"  də  təsəvvürdür,  "üçbucağm  daxili  bucaqları 

cəmüıin  180°-yə  bərabər  olub  olmaması"  da  təsəvvürdür,  amma 

zehnə  gələn  sual  müqabilindəki  "Üçbucağm  daxili  bucaqlarınm 

cəmi  180°-yə  bərabərdir!"  qənaəti  isə  təsdiqdir.  Beləliklə,  bəzən 

təsəvvür mütləq təsəvvürdür, buna təsəvvür, bəzən isə bu təsəvvür 

nəfsin  təsdiqi  ilə,  müəyyən  qənaətlə  bərabərdir,  bıma  isə  təsdiq 

deyilir.  Yəni  təsdiq  id-  rakmda,  onun  gerçəkliklə  uyğun 

olub-oknamasmı nəfs ya iqrar, ya da inkar edir. Beləliklə: 

Təsəvvür  -  Özündə  heç  bir  müsbət  və  ya  mənfi  hökmü 

daşımayan,  nəfs  tərəfindən  iqrar  və  ya  inkar  edilməyən  hü- 

suli idrak forması sayəsində yaranan bilikdir. 

Təsəvvürün dörd 

növü  var: 

sadə 

(məsələn,  gül), 

naqis  mürəkkəb 

(məsələn,  yaşıl 

bayraq), 

qeyri-xəbəri  tam  mürəkkəb 

(məsələn,  buradan 

uzaqlaşma), 

təsdiq  olunmayan  xəbəri  tam  mürəkkəb^^ 

(yəni, 

məsələn,  haqqmda  heç  bir  hökm  vermədən  başqa  qalaktikalarda 

yaşayışm olub olmaması haqqmda fikirləşmək).

 

Təsdiq  -  Bir  neçə  təsəvvür  vasitəsilə  müsbət  və  ya  mənfi 

hökm  şəklində  gələn,  özündə  zatən  iqrar,  yaxud  inkar 

daşıdığından  nəfs  tərəfindən  təsdiq  olunan  hüsuli  idrak 

forması  sayəsində  yaranan  bilikdir. 

Yəni təsdiq ya 

"iqrari", 

ya 

da 

"in- 

kari"dir. Məsələn: iqrari - "Yer kürə formasmdadır", inkari - 

"Səbəbsiz heç bir nəticə yoxdur".

 

Qeyd edək ki, təsəvvür və təsdiq, hüsuli idrakm hökm (müsbət, 

yaxud mənfi) qəbul edib-etməməsi cəhətindən iki nö- 

Bax: I hissə, III fəsil, III 

dərs 

70

 

---