Reja: Boshqaruv hisobida xarajatlar haqida tushuncha va ularni turkumlash

SF
MXR = —
MX
bu erda MXR - material xarajatlari rentabelligi, SF - sof foyda, MX - material xarajatlari.
Bu ko’rsatkich sarflangan 1 so’mlik material xarajati qancha sof foyda keltirganligini bildiradi. Bundan tashqari material xarajatlari qiymatini sof foydaga bo’lish orqali 1 so’m sof foyda olish uchun qancha material xarajat qilinganligini aniqlashimiz mumkin. Bu ma'lumotlar samarali boshqaruv qarorlari qabul qilishga imkoniyat yaratadi.
Shu tartibda xom ashyo tayyorlash faoliyatining rentabelligini, ishlab chiqarish faoliyati rentabelligini kam hisoblashimiz mumkin. Faqat bu erda sof foyda birinchisida tayyorlangan xom ashyoning ishlab chiqarish tannarxiga, ikkinchisida esa qayta ishlangan xom ashyo ikkiga bo’linadi. Olingan ma'lumotlar tegishli boshqaruv qarorlari qabul qilinishiga xizmat qiladi.
To’g’ri va egri mehnat xarajatlarini hisobga olish. Barcha korxonalarda boshqaruv hisobining murakkab, ko’p mehnat hamda aniq va tezkor ma'lumotlar talab qiladigan bo’g’ini mehnat va ish haqini hisobga olish hisoblanadi.
Ma'lumki, xarajatlar tarkibi to’g’risidagi Nizomga asosan, endilikda mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga ishlab chiqarishda bevosita qatnashayotgan ishchi va xizmatchilarning mehnat haqi xarajatlari kiritiladi. Qolgan ishchi va xizmatchilarning mehnat haqi xarajatlari davr xarajatlari tarkibida hisobga olinib, daromad hisobidan qoplanadi.
Endilikda mehnat xarajatlarining rentabelligini aniqlash dolzarb masalalardan biri bo’lib hisoblanadi. Buning uchun sof foydani mehnat xarajatlariga bo’lish kerak, olingan natija sarflangan 1 so’mlik mehnat xarajati qancha sof foyda keltirganligini bildiradi. Bu ko’rsatkichning aksi esa 1 so’m foyda olish uchun qancha mehnat xarajati sarf qilinishini ko’rsatadi va bu olingan ma'lumotlar samarali boshqaruv qarorlari qabul qilishga xizmat qiladi.
Hozirgi kunda korxonalarda ham mehnat resurslarini baholash va hisobga olish muammosi o’rtaga qo’yilmoqda. Bunga sabab bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar mehnat resurslarini tayyorlash va ularning malakasini oshirishga qancha mablag’ sarflanganligini bilishi zarur. Chunki, bozor iqtisodiga o’tishdan oldin bu soha uchun kerakli mablag’lar asosan, davlat byudjeti tomonidan sarflanardi. Endilikda esa asosiy mablag’ni korxonalar sarflay boshlashdi. Shuning uchun, mehnat resurslarini baholash va hisobini yuritish zaruriyati yuzaga chiqmoqda. Mehnat resurslarini baholash zarurligi masalasida iqtisodchilar yagona fikrga kelishgan. Asosiy muammo baholash o’tkazish tartibini aniqlash masalasidir. Buxgalteriya hisobida mehnat resurslari moddiy va moliyaviy resurslar kabi buxgalteriya hisobining ob'ekti bo’lishi va uning uchun ular qiymat ko’rinishida baholanishi lozim.
Mehnat resurslarini baholashning ikki xil variantini taklif qilish mumkin: 1) ish haqidan kelib chiqqan holda; 2) umum va maxsus ma'lumot olish hamda malaka oshirish xarajatlaridan kelib chiqqan holda baholash. Ikkinchi variant tarafdorlaridan biri S.A.Stukov xorij tajribasini va iqtisodchilarning takliflarini tahlil qilib, mehnat resurslarini umumiy va maxsus ma'lumot olish uchun ketgan xarajatlardan kelib chiqqan holda baholash, ularning qiymatini balansdan tashqari hisobda yuritish va korxona pasportidan qayd etish kerak degan xulosaga kelgan.
Mehnat resurslarida xodimlarning aybi bilan bo’ladigan yo’qotishlar (nafaqa yoshiga etmasdan ishlab chiqarishdan chiqib ketishi, xodimlarning unumsizligi va h.k.) o’z vaqtida hisoblashishi kerak. Bunday yo’qotishlarning oldini olish chora- tadbirlari ko’rilishi lozim. Chunki, bu holat bozor iqtisodiyotida katta ahamiyatga egadir.
Mehnat resurslarini boshqarishda mehnatni me'yorlash-tirish muhim rol o’ynaydi. Biroq, me'yor va me'yorlash-tirishning hozirgi kundagi xolati bozor iqtisodiyoti talablariga javob bermaydi. Bu sohadagi kamchiliklarni bartaraf etish uchun mehnat me'yorlarini qayta ko’rib chiqish lozim. Har bir korxona mehnat resurslarini me'yordan chetga chiqishlarning hosil bo’lish joylari, sabablari, aybdorlari bo’g’ini asosida boshqarishni joriy etish lozim.
Mehnat resurslaridan foydalanishda me'yordan chetga chiqishlarni hisobga olish, tahlil qilish, nazorat qilish va umumlashtirish uchun ish haqi xarajati bo’yicha me'yordan chetga chiqishlarning sabablari va aybdorlari klassifikatorini to’ldirish lozim.
Ishlab chiqarish jarayonida har hil sabablarga ko’ra normal sharoitdan chetga chiqish texnologik jarayonning o’zgarib qolishi, oldindan belgilangan xom ashyo o’rniga boshqa xom ashyo ishlatilishi yoki dastlab belgilangan ish o’rniga boshqa ishning bajarilishi, ish vaqtidan tashqari ishlash, dam olish va bayram kunlari ishlash, ishning to’xtab qolishi va shu kabi hodisalar sababli bo’lib turadi. Bu hodisalar o’z navbatida ishchilarning qo’shimcha yoki boshqa harakterdagi ishlarni bajarishini va shu bilan bog’liq bo’lgan qo’shimcha ish haqi sarflanishini talab etadi.
Ishning normal sharoitdan chetga chiqilgan har bir xolati har bir ishchi yoki brigada uchun ochiladigan qo’shimcha haq to’lash varaqasi va ish to’xtab qolishi to’g’risidagi varaqa bilan rasmiylashtiriladi.
Har ikkala varaqada ish haqi bo’yicha me'yordan chetga chiqishlarning joylari, sabablari va aybdorlari taklif qilingan klassifikator asosida ko’rsatiladi.
Vaqtbay mehnatga haq to’lanadigan brigadalarda ish haqi bo’yicha me'yordan chetga chiqishlarni hosil bo’lish joylari bo’yicha aniqlash katta ahamiyatga ega. Hisob-kitoblarda me'yor bo’yicha mehnatga haq to’lashning ish joylari, me'yor bo’yicha, haqi hisoblangan miqdorini va chetga chiqishlarni esa sabablari va aybdorlari bo’yicha ko’rsatish lozim.
Bu tartibda aniqlangan ish haqi bo’yicha chetga chiqishlarni umumlashtirish, tahlil qilish va olingan natijalarni boshqaruvchilarga tegishli tadbir ko’rish uchun taqdim etish lozim. Bu maqsadda dastlabki xujjatlar va hisob-kitoblar asosida sabablar va aybdorlar, javobgarlik markazlari bo’yicha (hosil bo’lish joylarini ko’rsatgan holda) ish haqining me'yordan chetga chiqishi haqida ma'lumotnomani tuzish tavsiya qilinadi.
Mehnatga haq to’lash me'yori va chetga chiqishlar haqidagi ko’rsatkichlar asosida (o’sib boruvchi holda) smena, o’n kunlik, oy bo’yicha haqiqiy ma'lumotlarni aniqlash lozim. Bu narsa haqiqiy tannarxni aniqlash, alohida turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishdan ko’zlanayotgan rentabellikni tahlil etish va boshqalar uchun zarurdir.
Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan ustama xarajatlar hisobi. Asosiy Nizomga ko’ra mahsulot tannarxining asosiy elementlaridan biri ishlab chiqarish harakteridagi ustama (umumishlab chiqarish) xarajatlaridir.
Bu tur xarajatlarga ishlab chiqarishga xizmat ko’rsatish, tsex va unga o’xshash bo’linmalarni boshqarish, mashina, asbob-uskunalarni saqlash va ularning amortizatsiya va ta'mirlash xarajatlari kiradi. Bu xarajatlarni ishlab chiqarishga xizmat ko’rsatish va ishlab chiqarishni boshqarish xarajatlariga bo’lish mumkin. Ishlab chiqarishga xizmat ko’rsatish xarajatlariga asbob-uskunalarni saqlash va ulardan foydalanish xarajatlari, boshqaruv xarajatlariga esa ishlab chiqarishni boshqarish bilan bog’liq xarajatlar kiradi.
Mashina, asbob-uskunalarni saqlash va ulardan foydalanish xarajatlariga sozlovchi va boshqa asbob-uskunalarga xizmat ko’rsatuvchi xodimlarning mehnat haqi xarajatlari (byudjetdan tashqari fondlarga ajratmalar bilan birgalikda), elektroenergiya, yoqilg’i, moylash va yordamchi materiallarning qiymati, mashina va ichki ishlab chiqarish transport vositalarini tuzatish, saqlash, ishlatish bilan bog’liq boshqa xarajatlar kiradi. Bu tur xarajatlarga yana mashina, asbob-uskuna va transport vositalarining amortizatsiya ajratmalari, maxsus uskunalar va jihozlarni ta'mirlash qiymati va eskirishni qoplash xarajatlari kam kiradi.
Ishlab chiqarishni boshqarish xarajatlariga, tsex xodimlariga mehnat haqi to’lash (byudjetdan tashqari fondlarga ajratmalar bilan birgalikda), umum tsex ahamiyatidagi mashina, asbob-uskuna, bino, inshoot, imventarlarning amortizatsiya ajratmalari va tuzatish, saqlash xarajatlari, sinov, tajriba va tadqiqotni o’tkazish bilan bog’liq xarajatlar, mehnatni muhofaza qilish va boshqalar kiradi. Bu tur xarajatlarga, bulardan tashqari, ish to’xtab qolganligi uchun to’lov xarajatlari, tsex omborida va tugallanmagan ishlab chiqarishda yuz bergan aybdorlari aniqlanmagan kamomad va buzilishlardan ko’rilgan zararlarni qoplash ham kiradi. Bunda umumishlab chiqarish xarajatlari tsexda aniqlangan ortiqcha material boyliklari qiymatiga kamaytiriladi.
Bu xarajatlar smeta asosida sarflanadi va buxgalteriya hisobida asosan smetaga rioya qilinishi nazorat qilinadi. Bu xarajatlar boshlang’ich xujjatlar asosida me'yor bo’yicha va me'yordan chetga chiqishi sabablari va aybdorlari bo’yicha ajratilib hisobga olinadi.
Hozirgi kundagi muhim masalalardan biri ishlab chiqarishga xizmat ko’rsatish va boshqarish xarajatlarining rentabelligini aniqlashdir. Buning uchun sof foydaning bu xarajatlarga nisbati aniqlanadi. Aniqlangan miqdor sarflangan 1 so’mlik ishlab chiqarishga xizmat ko’rsatish va boshqarish xarajati necha so’mlik foyda keltirganligini bildiradi.
Ishlab chiqarishga xizmat ko’rsatish va boshqarish xarajatlarini hisobga olishda eng murakkab va muhim masala ularni mahsulot turlari tannarxi o’rtasida taqsimlash masalasidir.
Iqtisodiy adabiyotlarda bunday xarajatlarni taqsimlash-ning turli xil yo’llari va taqsimlashda ishlatiladigan turli qiymat va natura ko’rsatkichlar taklif qilingan. Bu albatta, to’g’ri. Chunki ishlab chiqarishga xizmat ko’rsatish va boshqarish xarajatlarining o’ziga xos xususiyati mavjud va bu narsa turli xil ko’rsatkichlar asosida taqsimlashni taqozo etadi.
Ilgari mashina va asbob-uskunalarni saqlash va ulardan foydalanish xarajatlari tegishli Nizomga asosan smeta stavkalariga mutanosib ravishda taqsimlanishi belgilab berilgan edi. Biroq, bu narsa murakkabligi tufayli amaliyotda keng qo’llanilmadi. Bu xarajatlarni taqsimlashning keng tarqalgan asosiy ish haqiga nisbatan mutanosib taqsimlash usuli iqtisodiy jihatdan asoslanmagandir. Chunki ishlab chiqarish jarayoni yuqori darajada mexanizatsiyalashgan ish jarayoni bilan qo’l mehnati yuqori bo’lgan ish joyida bunday xarajatlar har xil bo’ladi. Qurilmaga nisbatan amortizatsiya ajratmalari (hozirgi kundagi uslub bo’yicha), unga xizmat ko’rsatish va tuzatish xarajatlari ko’p qilinadi. Bu narsa esa tannarxning noto’g’ri aniqlanishiga olib keladi.
Shuning uchun, bizningcha, xo’jalik yurituvchi subyekt-larda bunday xarajatlarni taqsimlash uchun asos asosiy ish haqi emas, balki ishlab chiqarish ishchilarining ishlagan kishi-soatlari bo’lishi kerak, chunki bu korxonalarda ishlagan ishi to’gri va aniq hisobga olib boriladi.
Bu xarajatlar ko’proq ishchilarning maoshiga emas, balki ishlagan ish vaqtiga bog’liq bo’ladi.
Tannarx aniqlanayotganda egri xarajatlarning haqiqiy miqdorini emas, yuqorida aytilgan smeta-stavkalarini ishlatish kerak. Shuni ham e'tiborga olish lozimki, "Asbob-uskunalarni saqlash va ulardan foydalanish" schyotining (ikkinchi darajali hisobning) debetiga xarajatlar yig’iladigan bo’lsa, kreditidan 2010 «Asosiy ishlab chiqarish» schyotining debetiga xarajatlar smeta stavkalari bo’yicha o’tkaziladi. Bunda ishlab chiqarishga xizmat ko’rsatish va boshqarish xarajatlarini ortiqcha yoki kam hisobdan chiqarish haqiqatdan holi emasdir.
Bu holatda ishlab chiqarishga xizmat ko’rsatish va boshqarish xarajatlari schyoti debetiga shartli-doimiy xarajatlar-ning miqdori (ular mahsulot hajmiga bog’liq bo’lmaganligi sababli) har oyda teng miqdorda o’tkaziladi.
Agar ishlab chiqarishga xizmat ko’rsatish va boshqarish xarajatlari schyotining kreditidan xarajatlar mahsulot ishlab chiqarishga tegishli ko’rsatkich (asosiy ish haqi, kishi-soatlari, stanok-soatlari, mahsulot hajmi)ga ko’paytirilgan aniq smeta-stavkasi miqdorida o’tkaziladigan bo’lsa, holda yarim shartli xarajatlar bilan smeta-stavkasiga kiradigan shartli-doimiy xarajatlar ishlab chiqarish faoliyatiga bog’liq bo’ladi.
Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, ishlab chiqarish xarajatlari hisobini takomillashtirish lozim.

3. 
   Ishlab chiqarish zahiralarini hisobga olish va boshqarish
   

Xo’jalik yurituvchi subyektlar ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish va ishlarni bajarish jarayonida turli xil tovar moddiy zahiralaridan foydalanadilar. Ushbu ishlab chiqarish zahiralari yoqilg’i, xom ashyo, asosiy va yordamchi qurilish materiallar, butlovchi buyumlar, yarim tayyor mahsulotlar, arzon baho va tez eskiruvchi buyumlar, tugallanmagan ishlab chiqarish hamda topshirishga mo’ljallangan tayyor ob'ektlardan tashkil topadi.
Xom ashyo va asosiy materiallar mahsulotning asosini tashkil etadi. Yarim tayyor mahsulotlar bu tarmoqda keng ishlatiladi, yordamchi materiallar esa mahsulot tarkibiga kirmaydi va asosan ishlab chiqarish jarayoniga xizmat qiladi.
Idish va idish materiallari, texnik maqsadlar va xo’jalik ehtiyoji uchun ishlatiladigan yoqilg’i, shuningdek, ehtiyot qismlar, arzon va tez eskiruvchi buyumlar buxgalteriyada alohida hisobga olinadi.
Tayyor mahsulot deb, korxonadagi barcha ishlov jarayonlarini o’tib bo’lgan, oldindan tasdiqlangan andoza va texnikaviy shartlarning barcha talablariga javob beradigan hamda maxsus qabul qilish hay'at a'zolari tomonidan qabul qilingan ob'ektlarga aytiladi.
Ishlab chiqarish zahiralari ichida qurilish materiallari katta salmoqqa egadir (60%). Ular to’g’risidagi hisobotning ko’rsatkichlari tuzish vaqti korxona rahbari tomonidan belgilanadi.
Amaliyotdagi Nizomga muvofiq 1510-schyotda material-larni tayyorlash xarajatlari umumlashgan hisob yuritiladi. Boshqaruv hisobida esa har bir me'yordan chetga chiqish haqidagi ma'lumotlar ular sodir bo’lgan joylar, sabablari va mahsulot turlari bo’yicha shakllanishi kerak. Shu sababli 1510-schyotni har bir material turi bo’yicha yuritish maqsadga muvofiq bo’ladi.
Ushbu schyotda tayyorlangan materiallarning xarid bahosi va uni tayyorlash bilan bevosita bog’liq xarajatlarning hisobi yuritiladi. Amaliyotni o’rganish shuni ko’rsatdiki, bunday tartib hisobning tezkorligini pasaytiradi, bundan tashqari tayyorlov davridagi xom-ashyoning oylik kalkulyatsiyasida o’tgan davrdagi tayyorlov faoliyati natijalari aks etmaydi va tayyorlov faoliyatining mahsulot tannarxiga ta'siri natijasi tayyorlov davri tugagandan so’nggina aniqlanadi.
Bizningcha, tayyorlangan materiallarning tannarxiga tayyorlov davrida qilingan to’g’ri (bevosita) tayyorlov xarajatlari haqiqiy miqdorida, tayyorlov davrigacha bo’lgan xarajatlar esa oy davomida haqiqatda tayyorlangan materiallar miqdoriga smeta-me'yorli tartibda o’tkazilishi maqsadga muvofiq bo’ladi.
"Xarajatlar tarkibi haqidagi" Nizom ishlab chiqarish xarajatlarini boshqaruv va sotish xarajatlaridan hamda boshqa harakterdagi (moliyaviy, favqulodda) xarajatlardan ajratishni taqozo qiladi. Bu esa ishlab chiqarish zahiralari qoldig’ini baholashga to’g’ridan-to’g’ri ta'sir ko’rsatadi.
"Xarajatlar tarkibi haqidagi" Nizomda ishlab chiqarish zahiralarni baholashda "ehtiyotkorlik" tamoyilini qo’llash lozimligi aytilgan. Bu tamoyil bozor iqtisodiyoti sharoitida hisobning eng asosiy tamoyillaridan biri bo’lib hisoblanadi va respublikamizda buxgalteriya hisobi haqidagi qonun bilan joriy etildi.
Biroq, avvaldan bu tamoyil ishlab chiqarish zahiralariga nisbatan O’zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobi va hisoboti" to’g’risidagi Nizomga asosan qo’llaniladi. Nizomda: Ishlab chiqarish xarajatlarining narxi yil davomida pasaygan bo’lsa yoki ma'naviy eskirgan yoxud boshlang’ich sifatini qisman yo’qotgan bo’lsa, hisobot yili davrida tuziladigan buxgalteriya balansida ularning narxi dastlabki tayyorlov (xarid) qiymatidan pasaygan hollarda narxlar o’rtasidagi farqni xo’jalik faoliyati natijalariga o’tkazib, sotilishi mumkin bo’lgan narxlarda aks ettiriladi", - deb ko’rsatilgan. Nizomga ko’ra agar ishlab chiqarish zahiralari haqiqiy tannarxida hisobot davri davomida kamayish yuz bermagan bo’lsa, unda ular haqiqiy tannarxi bo’yicha baholanadi. Bu narsa "ehtiyotkorlik" tamoyi-lidan kelib chiqadi. Bu tamoyilga asosan zahiralar qaysi biri kamroqligiga qarab haqiqiy tannarxi yoki bozor narxida baholanadi.
Moddiy resurslarning haqiqiy qiymati o’z ichiga uni xarid qilish xarajatlaridan tashqari, bu resurslarni yetkazib beruvchidan kreditga sotib olingani uchun foiz to’lovlari, ustama baho (ustama)lar, ta'minlovchi va tashqi iqtisodiy tashkilotlarga to’langan vositachilik tashkil qilgan 20 dona bir birligi 5 ming so’m bo’lgan latok keltirilgan 5 yanvarda kam 20 dona material keltirilgan. Biroq, uning bir birligining bahosi 6 ming so’m bo’lib, umumiy qiymati 120 ming so’mni tashkil etgan. 10 yanvarda esa bir birligining bahosi 7 ming so’m va umumiy qiymati 140 ming so’m bo’lgan 20 dona latok keltirilgan.
Keltirilgan materiallarning jami 60 dona, umumiy qiymati 360 ming so’mni, o’rtacha tortilgan baho esa 6 ming so’mni tashkil etadi.
15 yanvar kuni 40 dona material xarajat qilindi. Bu material bir birligining bahosi 6 ming so’m, umumiy qiymati esa 240 ming so’mni tashkil etdi. 20 yanvarda bir birligining bahosi 9 ming so’m, umumiy qiymati 270 ming so’m bo’lgan 30 dona material keltirildi. Oxirgi qoldiqni hisoblaydigan bo’lsak, 60-40 + 30 = 50 dona, (360-240 + 270):5 = 390 ming so’m, o’rtacha baho 7.800 so’mni tashkil etadi.
Har bir ombor mudiri bunday hisob-kitobni bajarayot-ganda diqqatli bo’lmog’i lozim yoki omborda miqdoriy hisob, buxgalteriyada esa qiymat hisobi yuritilishi kerak. Shunday qilib, iqtisodiyotini erkinlashtirish sharoitida bozor kon’yunkturasini hisobga olgan holda ishlab chiqarish zahiralarini baholash muhim masalalardan biriga aylanib qoldi. Baholarning o’zgarib turishi baholashning murakkablashishiga olib keldi. Chunki, ilgari baholar markazlashtirilgan tartibda, davlat organlari tomonidan belgilangan sharoitda joriy hisobga asosan ulgurji narxda yoki korxonalarning o’zlarida belgilangan reja tannarxida hisobga olingan bo’lsa, bozor narxlari beqaror va uzluksiz o’zgarib turishi sharoitida moddiy qiymatliklarning ham qiymati doimo o’zgarib turadi.
Rivojlangan mamlakatlarda material xarajatlari qiymatini aniqroq hisoblash maqsadida joriy hisobda materiallarni baholashning murakkab va ko’p mehnat talab etadigan hisob-kitoblari qo’llaniladi. Bu maqsadda 13 dan ortiq turdagi usullar ishlatiladi.
Bu usullar quyidagi guruhlarga bo’linadi:

1. 
   Tannarxi bo’yicha baholash.
   
2. 
   Qaysi biri kamroqligiga qarab - tannarxi bo’yicha yoki bozor narxida baholash.
   

Tannarxi bo’yicha baholash o’z navbatida quyidagi usullardan iborat bo’ladi:

1. 
   Identifikatsiyalash (tenglashtirish) usuli.
   
2. 
   O’rtacha qiymat usuli.
   
3. 
   Moddiy zahiralarni dastlabki davrdagi xarid narxlari bo’yicha baholash - FIFo usuli.
   
4. 
   Moddiy zahiralarni oxirgi davrdagi xarid narxlari bo’yicha baholash - LIFo usuli.
   

Identifikatsiyalash (tenglashtirish) usuli ayrim buyum-larning haqiqiy tannarxini hisobga olgan holda, sotilgan tovarlarning tannarxini aniqlash uchun qo’llanilib, yuqori narxlarga ega bo’lgan mahsulot birliklarini, masalan, avtomobillarni, zargarlik buyumlarini xarid qilish va sotishda bu usuldan foydalaniladi.
O’rtacha qiymat usulida moddiy ishlab chiqarish zahiralarining qiymati hisobot davrini boshlanishida mavjud bo’lgan hamda shu davr mobaynida sotib olingan tovarlarning o’rtacha qiymatidan iborat bo’ladi. Unda o’rtacha qiymat sotishga tayyor bo’lgan tovarlar qiymatini shu tovarlar soniga bo’lish yo’li bilan hisoblab topiladi. Buning natijasida hisobot davri oxiridagi moddiy ishlab chiqarish zaxiralari birligining o’rtacha o’lchangan qiymati topiladi. O’rtacha qiymat usulida moddiy ishlab chiqarish zahiralarining hisobot davri oxirigacha bo’lgan qoldiqida shu hisobot davrida xarid qilingan barcha narxlarning o’zgarishi hisobga olinadi.
"Xarid qilishda birinchi narx sarflashda birinchi narx"-FIFO usulida dastlab xarid qilingan materiallar (tovarlar) qiymati birinchi navbatda sotilgan tovarlarga tegishli bo’lishi kerak, qoldiqlar esa oxirgi partiyalar qiymatidan tashkil topadi.
"Xarid qilishda oxirgi narx sarflashda birinchi narx" - LIFO usulining mohiyati shundaki, unda oddiy ishlab chiqarish zahiralarining qoldiqlari dastlabki xarid narxlarida baholanadi, sotilgan mahsulot tannarxi esa oxirgi qiymatidan iborat bo’ladi.
Tovar zahiralarini "past narxlar" asosida (past tannarx yoki pastroq qiymatida) baholash usuli asosida baholashda quyidagi usullardan foydalanish mumkin:

1. 
   Moddalar bo’yicha usul.
   
2. 
   Asosiy toifa usuli.
   
3. 
   Zahiralarning umumiy darajasi usuli.
   

Moddalar bo’yicha usulda tannarx va bozor narxi zahiralarning har bir turi uchun solishtiriladi. Zahiralarning ayrim turlari keyinchalik ularning pastroq bo’lgan narxlarida baholanadi. Asosiy toifa usuliga zahiralarning har bir toifasi bo’yicha umumiy tannarx va umumiy bozor narxi solishtiriladi. Zahiralarning umumiy darajasi usulidan foydalanilganda tovar zahiralari tannarx va bozor narxida baholanib ulardan pastroqi zahiralarni baholash uchun qo’llaniladi.
Tovar-material zahiralarini baholashda ishlatilayotgan usulga qarab sotilgan mahsulotning tannarxi va oxir oqibatda moliyaviy natijasi o’zgaradi. Masalan, omborda har birining og’irligi 50 kg. dan iborat bo’lgan ikki partiya A materiali bor. Birinchi partiyadagi har bir kilogrammining narxi 1 ming so’m, ikkinchi partiyadagi esa 2 ming so’mdir. Ishlab chiqarishga bu tur materialdan 70 kg berish lozim. Agar bu materialning o’rtacha qiymat usuli bo’yicha baholaydigan bo’lsak, u holda ishlab chiqarishga beriladigan materialning bahosi 105 ming so’m (70 kg x 1500 so’m), "Xarid qilishda birinchi narx sarflashda birinchi narx" FIFO usulini qo’llasak - 90 ming so’m (50 kg x 1000=50000 so’m, 20 kg x 1000 = 20 ming so’m), “Xarid qilishda oxirgi narx - sarflashda birinchi narx” - LIFO usulini ishlatsak - 120 ming so’m (2000 x 50 kg = 100 ming so’m, 1000 x 20 kg = 20 ming so’m) bo’ladi.
Ishlab chiqarishga berilgan materiallarning bahosidagi farqlar (90 ming, 105 ming, 120 ming) oqibatida, albatta, moliyaviy natija kam o’zgaradi.
Shunday qilib, korxonaning moliyaviy natijasi ko’p jihatdan zahiralarni qanday baholash usulini tanlashga bog’liqdir.
O’zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobi va hisoboti to’g’risidagi Nizomda korxonalarga o’z sharoitlaridan kelib chiqqan holda baholash usullaridan birini tanlash huquqi berilgan. Shu bilan bir qatorda, baholash usulini tanlashda yuqori tashkilot bilan, bunday tashkilot bo’lmasa, Moliya vazirligi bilan kelishishi shart qilib qo’yilgan.
Ishlab chiqarish texnologiyasining o’ziga xos hususiyati, ya'ni xom ashyoni partiyalab xarid qilish va ishlab chiqarishga berilishi bu korxonalarda baholashni xarid qilishda birinchi narx sarflashda birinchi narx " - FIFO usulini qo’llashni taqozo etadi. Amaliyotda eng ko’p uchraydigan kamchiliklardan biri korxonalarda ishlab chiqarish zahiralari miqdorining samarali me'yor darajasida bo’lmasligidir.
Iqtisodiyotini erkinlashtirish sharoitida bu narsa ko’pgina salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Shu bilan bir qatorda, zahirani oz bo’lishi yoki uzilib qolishi korxonalar uchun juda xavfli hisoblanadi. Bu hatto ishlab chiqarishning to’xtab qolishiga va oxir oqibatda korxonaning inqirozga uchrashiga olib kelishi mumkin. Masalan: paxta tozalash zavodida bo’zning zahirasi tugab qolsa, ishlab chiqarish to’xtaydi, ya'ni korxona tayyor mahsulot sota olmaydi.
Shunday ekan, zahiraning har bir turi chuqur o’rganilishi va ular uchun: a) zahira qoldig’ining eng yuqori, qaysiki, undan ortishi mumkin bo’lmagan darajasi; b) eng kam, qaysiki, undan kamayib ketishiga yo’l qo’yib bo’lmaydigan darajasi belgilanishi lozim. Faraz qilaylik, Bektemir temir - beton zavodida mahsulot uchun eng kam zahira darajasi 1000 tonna qilib belgilangan. Zavod haftada bunday xom ashyodan 500 tonna ishlatadi hamda xom ashyo keltirishga 6 hafta vaqt kerak bo’ladi. Xom ashyoni keltirishga ketadigan vaqt ichida zavod bunday xom ashyodan 3000 tonna ishlatadi, ya'ni 6 x 500 = 3000 tonna, 3000 tonna xom ashyoni zavodga uning zahirasi 4000 tonna qolganda keltira boshlashi lozim, chunki xom ashyo keltirilguncha 3000 tonna ishlatiladi va zahirada eng kam miqdor 1000 tonna qoladi. Shunday ekan, har bir zahira uchun (S) qayta buyurtma berish (keltirish) darajasi belgilanishi lozim. Belgilangan darajaga etganda qayta buyurtma berilishi va zahiraning miqdori eng kam miqdordan kamayib ketishiga yo’l qo’yilmasligi kerak. Bu narsa bozor iqtisodiyoti sharoitida muhim ahamiyatga egadir.
Albatta, bu narsa masalaga umumiy qarash hisoblanadi. Chunki yuqorida ta'kidlanganlardan tashqari, juda ko’plab omillarni, jumladan, chegirmalar, pulning qiymati (qadri), zahirani saqlash xarajatlari va x.k. omillarni e'tiborga olish lozim. Xorijiy mamlakatlarda bu masalani xal qilishning ko’plab matematik usullari mavjud bo’lib, ular tadbirkorlar uchun matematika nomli fanda o’rganiladi.
Zahiralarning samarali miqdorini aniqlash usullaridan biri uni yillik mahsulot sotish hajmi bilan taqqoslashdir. Bunday taqqoslash zahiralar aylanish koeffitsientini aniqlash imkonini beradi, Masalan: A firmasining yillik sotish hajmi (yaroqsiz mahsulotlarsiz va imtiyozli sotishlarsiz) 765.000.000 so’m, zahiralar esa 180.000.000 so’m bo’lsin. U holda zahiralarning aylanish koeffitsienti 4,5 (765000000: 180000000) ga tengdir, ya'ni tovarlar 1 yilda 4,5 marta olib sotilar ekan.
Sotilgan mahsulot tannarxini zahiralar o’rtacha qiymati bilan solishtirish ham mumkin. Bu narsa xo’jalik faoliyati tahlili nuqtai nazaridan yanada to’g’ri bo’lar edi. Biroq, bu ma'lumotlar har doim ham moliyaviy hisobotda e'lon qilinavermaydi. Shuning uchun ham ko’pgina tahlilchilar buning o’rniga sof sotish hajmini zahiralar miqdori bilan taqqoslashadi.
Zahiralarning joriy aktivlardagi ulushi ko’rsatkichi ham zahiralar tahlilida ishlatiladigan ko’rsatkichlardan biridir. Bizning misolda zahiralar 180.000.000 so’m va u joriy aktivlarning 45 foizini tashkil etadi. Bu ko’rsatkichdan bir tarmoqqa qarashli korxonalarni taqqoslashda foydalanish kerak, aks holda ijobiy natija bermaydi. Zahiralarning miqdorini belgilashda ishlab chiqarishning to’xtovsiz davom etishi kerakligi, zahiralarning mablag’larni muomaladan chiqarib qo’yayotganligi hamda zahiralarni tashkil etish va saqlash ma'lum bir xarajatlar talab qilishini e'tiborga olish lozim.
Korxonalarda zahiralarning me'yorining belgilanishi zahiralar miqdorini tartibga solib turish, tezkor tarzda boshqarish va nazorat qilishga yordam beradi.
Zahiralarni tartibga solishning barcha tashkiliy modellari mazmuni ularning haqiqiy xolatini me'yoriy miqdor bilan solishtirishdan iboratdir. Zahiralarni boshqarishning eng yuqori darajasi ularni iqtisodiy tartibga solib turishdir.
Zahiralarni samarali boshqarishga faqatgina iqtisodiy-matematik usullarni joriy etish bilangina erishish mumkin. Bu usullarni qo’llash o’z navbatida samaralilikni hisob-kitob ko’rsatkichlari kriteriysini o’rnatishni taqozo etadi.
Samaralilik kriteriysi aniq bir ko’rsatkich ko’rinishida miqdoriy o’lchovda aniqlanishi lozim. Ma'lum sharoitlarda samaralilik kriteriysi sifatida zahiralarni tashkil etish, saqlash va sotish xarajatlari umumiy qiymatining eng past nuqtasi hamda foyda, rentabellik va boshqa ko’rsatkichlar qabul qilinishi mumkin.
Ko’pincha samaralilik kriteriysi sifatida zahiralarning tashkil etilishi va saqlanishi bilan bog’liq muomala xarajatlarining miqdori qabul qilinadi. Eng kam muomala xarajatlari kriteriysi qo’llanilganda zahiralar samaraliligining asosiy hisob-kitob ko’rsatkichlari aniqlanadi.
Zahiralarni barpo etish va saqlash ushbu asosiy xarajatlardan tashkil topadi:

1. 
   Zahiralarni barpo etishdagi tayyorlov xarajatlari. Bun-ga tayyorlov idorasi va bazalari ma'muriyatining saqlash xarajatlari, xizmat safari xarajatlari, pochta- telegraf (aloqa) xarajatlari, materiallarni yuklash va keltirish xarajatlari, ularni omborga qabul qilish, saqlash xarajatlari va boshqa xarajatlar kiradi;
   
2. 
   Zahiralarni omborda saqlash xarajatlari. Bu xarajat-larga ombor xodimlarining ish haqlari, ombor binosini saqlash, ijara, inshoot, inventar xarajatlari va unumsiz xarajatlar kiradi.
   

Tayyorlov xarajatlarini ma'lum bir miqdorda shartli ravishda zahiralarni barpo etilishining davriyligiga nisbatan mutanosib deyish mumkin. Tovar moddiy boyliklari har bir yangi partiyasining keltirilshi ularni tayyorlash bilan bog’liq xarajatlarning o’sishiga olib keladi. Zahiralarni saqlash xarajatlari uning miqdoriga bog’liqdir. Zahiraning miqdori qanchalik ko’p bo’lsa, bino va inshoot xarajatlari, ishchilarning ish haqi xarajatlari, amortizatsiya va boshqa xarajatlar shunchalik yuqori bo’ladi.
Zahirani kamaytirish, asosan yetkazib berish partiyasi hajmini kamaytirish va uning davomiyligini oshirish hisobiga bo’ladi. Boshqacha qilib aytganda, zahira miqdorini kamay-tirishga yetkazib berishning miqdorini uning hajmini kamaytir- gan holda oshirish bilangina erishish mumkin.
Shu bilan bir qatorda, zahirani omborda yoki bazada kamaytirish tadbiri uni omborda saqlash va ishlov berish xarajatlarini kamaytirishi bilan bir qatorda tayyorlov xarajat-larining oshishiga olib keladi.
Undan tashqari, boshqaruv hisobi xodimlari ishlab chiqarish zahiralarining tugab qolishi natijasida ishlab chiqarish to’xtaganda ko’riladigan zararlarning taxminiy hisob-kitobini bunday holat yuz bermasdan avval qilishi va boshqaruvchilarga berishi lozim. Buning asosida boshqaruvchilar tegishli ehtiyot chora-tadbirlarini ko’rishi va bunday salbiy holatga yo’l qo’ymasliklari kerak.
Paxta tozalash sanoati korxonalarida bunday holat, ya'ni zahiralarning uzilib qolishi natijasida ishlab chiqarishning to’xtab qolishi paxta tayyorlov shoxobcha (punkt)laridan paxta xom ashyosini keltirishda uzilish bo’lishi, yordamchi yoki idish va idish materiallari zahirasining qolmasligi natijasida yuz berishi mumkin.
Qurilish korxonalarida bozor iqtisodiyoti sharoitida uchraydigan salbiy holat zahiralarning me'yordan ko’p bo’lish xolati mavjud bo’lishi mumkin. Bunday hollarda boshqaruv hisobi xodimi zahiraning me'yordan ortiqcha qismi sarmoyaning muomaladan chiqishiga olib kelishini tushunib etishi kerak. Shu bilan birga, zahiraning bu ortiqcha qismiga sarflangan sarmoya boshqa daromadliroq soha (masalan, bankka qo’yish yoki korxonalarga kredit berish va x.k.)larga yo’naltirilganda olinishi mumkin bo’lgan daromadni hisoblab chiqishi va bu ma'lumotlar asosida tegishli boshqaruv qarorlari qabul qilinishiga erishishi lozim. Eng muhimi boshqaruv hisobi hodimlari bu salbiy xolatni oldindan ko’ra bilishi kerak.
Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish zahiralarini to’g’ri va samarali hisobga olish korxonalarni kuchli raqobat sharoitida samarali faoliyat ko’rsatishiga olib keladi.