SəDƏRƏk xeyriYYƏ CƏMİYYƏTİ naxçivan qəDİm dən güNÜM ÜZƏ QƏDƏR (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyinə həsr olunmuş məqalələr toplusu) Bakı 2014
Yüklə 8,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
Araz mədəniyyəti tayfalarının eyni dövrdə yaşaması, şübhəsiz ki, onlar arasında qarşılıqlı münasibətlərin formalaşmasına müəyyən texnoloji üsulların mənimsənilməsinə səbəb olmuşdur. Etimal ki, Tunc dövrü keramikası əvvəlki dövrün yerii inkişafınm nəticəsidir. Ovçulartəpəsinin Erkən Tunc dövrünə aid layları hazırda e.ə. 4200- 4000-ci illərə aiddir (7, s. 62). Bu Cənubi Qafqaz və Yaxın Şərqdə ilk nəticədir və Kür-Araz mədəniyyətinin e.ə V minilliyin sonundan Şəkil 1. Proto Kür-Araz keramikası (Ovçulartəpəsi). Ovçulartəpəsindəki botaniki qalıqlarının ilkin analizi George Willcox tərəfındən apardmışdır (4, s. 19). Tapıntdarın əksəriyyəti çölnoxudu və noxuddan ibarətdir. Taxd dənləri arpa (Hordeum) və az miqdarda buğda (Triticum) ilə təmsil olunmuşdur. Yaxın illərdə daha çox nümunə götürülməsi daha dolğun məlumat verməyə imkan verəcəkdir. Tapıntdar arasında Aegilops, panicoid grasses və Cyperaceae tipli alaq otları da vardır. G. Willcoxa görə bu taxd bitkilərinin yerli istehsala məxsus olduğunu göstərir. Əgər taxd ixrac edilmiş olsaydı o zaman alaq otları olmazdı. Ağac kömürünün qalıqlarının analizi bu ərazinin qədim bitki örtüyü haqqında maraqlı məlumat verir. Kömürləşmiş ağac başladığını göstərir. Şəkil 2. Proto Kür-Araz keramikası (Şortəpə). nümunələri çox analiz edilməsə də araşdırma göstərir ki, Salix/Populus və Tamarix çay kənarlarında bitən əsas bitkilər olmuşdur. Bitkilərin müəyyən hissəsi Pistacia taksonları ilə eyniləşdirilmişdir, bu ola bilsin ki, onlar Pistacia atlantica yaxud Pistacia khinjuk tipinə aiddir. Həmin ağaclar su basmış vadidə bitmişdir. Bu iki müxtəlif növ bu gün Yaxın Şərqin və Orta Asiyamn böyük ərazilərində geniş yayılmışdır. Lakin keçmişdə daha tez-tez rastlanmışlar. Hackberry (Celtis) meyvələrinin tapılması onun həmin dövrdə bu ərazidə bitdiyini göstərir. İlkin araşdırmalar göstərir ki, indi bu ərazidə olmayan ağaclar qədim dövrdə mövcud olmuşdur. Əmək alətlərinin böyük qismi obsidian və çaxmaqdaşından hazırlanmış oraq dişlərindən ibarətdir. Bunlar arasında obsidiandan hazırlananlar üstünlük təşkil edir. Nukleusların az aşkar olunmasına baxmayaraq obsidian alətlərin olduqca müxtəlif tiplərinə rastlanmışdır. Onlar oraq dişi, bıçaq və qaşovlardan ibarətdir. Naxçıvan ərazisində və onun yaxınlığında obsidian yataqlarının olmasına baxmayaraq əmək alətlərinin hazırlanması üçün obsidian bir qədər uzaq məsafədən, xüsusilə Göyçə hövzəsindən gətirilmişdir. Obsidian alətlərin analizi onlardan əksəriyyətinin Göyəm dağlarından gətirildiyini göstərir. Göyəm və onun ətrafındakı dağlar Naxçıvanda yaşayan əhalinin yaylaqları kimi son zamanlaradək istifadə olunmaqda idi. Odur ki, yarımköçəri həyat keçirən Ovçular sakinlərinin Göyəm obsidianından istifadə etməsi tamamilə təbiidir. Amma olduqca maraqlıdır ki, obsidianlar arasında Nemrud dağından gətirilmiş obsidian da vardır. Şübhəsiz ki, bu, Ovçular sakinlərinin uzaq ərazilərlə iqtisadi-mədəni əlaqələrini göstərir. Ovçulartəpəsində qazıntılar zamanı xeyli miqdarda tunc iynələrin parçaları və metal alətlər də aşkar olunmuşdur. Bütöv şəkildə aşkar olunan alətlər əsasən baltalardan ibarətdir. Onların üçü yastı, biri isə deşikli baltadır. Formaca bənzər yastı baltalar Naxçıvanın və Cənubi Qafqazın Erkən Tunc dövrü abidələrindən bəllidir. Lakin deşikli baltanın bənzəri hələlik Eneolit abidələrindən bəlli deyil. I Kültəpənin alt qatlarından aşkar olunan mis-arsen qarışıqlı metal əşyalar Naxçıvan ərazisində metallurgiyanın erkən meydana gəldiyini təsdiq edir. 2010-cu ildə aparılan araşdırmalar zamanı Zirincli Eneolit yaşayış yerində yastı baltalar tökmək üçün qəliblər, mis fılizinin qalıqları ( ehtimal ki, azurit), Ovçulartəpəsində isə körük ucluğu aşkar olunmuşdur. Naxçıvanda Misdağı adlı yatağın olması, metalın yaxınlıqdakı mədənlərdən əldə edildiyini və yerli istehsala aid olduğunu deməyə imkan verir. Qədim mədənlərin öyrənilməsində Duzdağdakı araşdırmaların mühüm əhəmiyyəti olmuşdur. Duzdağda 2007-ci ildə Fransız-Azərbaycan ekspedisiyasının qısamüddətli araşdırmaları zamanı yatağın cənub ətəklərindən Eneolit və Kür-Araz keramikasının aşkar olunması mədənin istismarınm daha erkən başladığını ehtimal etməyə imkan vermişdir. Bu yaşayış yerində aparılan araşdırmaların əsas məqsədlərindən biri Son Encolit və Erkən Tunc dövrii cəmiyyətlərinin iqtisadi və yaşayış strategiyasının müəyyənləşdirilməsindən ibarət idi. Duzdağında aparılan araşdırmaların əsas məqsədlərindən biri duz mədənlərində erkən istismar izlərini aşkar etmək, tarixəqədərki dövrün son mərhələsində duzun çıxarılması üsullarını müəyyən etməkdən ibarətdir. Tədqiqatlar istehsal infrastrukturları üzərində cəmləşdirilmiş, onların korrelyasiyası gil qab parçaları, makro və mikro daş alətlər əsasında aparılmışdır. Duzdağında dörd mövsümdə aparılan sistematik araşdırmalardan sonra onun tarixəqədərki dövrün son mərhələsində mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyi göz önünə çıxarılmışdır. Duzdağınm istismarının miqyasından da göründüyü kimi duzun funksiyası “ İkinci ərzaq inqilabı” zamanı e. ə. V - IV minilliklərdə Mesopotamiyamn böyük hissəsində və Qafqazda meydana gələn struktur dəyişiklikləri anlamaq üçün əsas açarlardan biridir. Bununia bağlı olaraq aşağıdakı əsas nəticələri çıxarmaq mümkündür: Birincisi, aşkar olunan saman qarışıqlı keramikaya əsasən aydın olur ki, mədənin istisınarı e. ə. V minilliyin ikinci yarısında başlamışdır. Bu onu göstərir ki, İspaniyadakı Kardona [La Müntania del Sal] ilə birlikdə Duzdağı dünyanın ən qədiırı ınədənlərindən biridir. Kardonada duz yataqlarının ətrafmda insan fəaliyyətinin ən qədiırı izləri c. ə. 4200 və 3600-cü illərə aid cdilmişdir. Duzdağında duzun crkən çıxarılması ilə bağlı ınəsələlər Kardonadakı faktlardan daha tutarlıdır. Bclo ki, duz mədənində müxtəlif xronoloji dövrlərə aid kcraınika ınəmulatı ilə birlikdə yüzlərlə daş əınək aləti aşkar olunmuşdur. Aydındır ki, Duzdağında aşkar oluııan arxcoloji ınatcriallar, xüsusilə xeyli informasiya vcrən keramika ınəmulatı tarixəqədərki dövrün son mərhələsindən başlayaraq ınüasir dövrədək duz sonaycsinin inkişafınm müxtəlif cəhətlkərini öyronmok əhomiyyotlidir. Yüklə 8,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|