SəDƏRƏk xeyriYYƏ CƏMİYYƏTİ naxçivan qəDİm dən güNÜM ÜZƏ QƏDƏR (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyinə həsr olunmuş məqalələr toplusu) Bakı 2014

Naxçıvanm  İnKİşaf  etmiş  Dəmir  dövrünə  aid  abidələri  Tunc 
dövrü  abidələrinə  nisbətən  olduqca  az  öyrənilmişdir.  Arxeoloji 
araşdırmalar  zamanı  Çalxan,  Qarasu,  Qız  qalası,  Külüs  qalası, 
Qazançıqala  və  digər  yaşayış  yerlərindən  inKİşaf  etmiş  Dəmir 
dövrünə  aid  KeramİKa  məmulatı  toplansa  da,  bu  abidələrdə  arxeoloji 
qazıntılar  aparılmamışdır.  LaKİn  Naxçıvanda  aparılan  arxeoloji 
araşdırmalar,  o  cümlədən  bizim  tədqiqatlarımız 
inKİşaf 
etmiş  Dəmir 
dövrü mədəniyyətinin varlığmı  ortaya qoymuşdur (5,  s.  152).
Dəmir  dövrünün  bəzi  abidələri  son  dövrlərin  tİKİntiləri  ilə 
dağıdılmadığından  onların  ümumi  planmı  qazıntı  aparmadan  da 
müəyyən  etməK  mümKÜndür.  Belə  abidələrdən  biri  də  Oğlanqala 
yaşayış  yeridir.  Şərur  rayonunun  Oğlanqala 
Kəndi 
yaxınlığında 
Qaratəpə  dağının  üzərində  yerləşən  Oğlanqala  yaşayış  yeri  Dəmir 
dövründə  Cənubi  Qafqazın  və  Naxçıvanm  ən  böyük  qalalardan  biri 
olmuşdur.  Abidənin  yerləşdiyi  ərazi  Arpaçay  vadisini  və  məhsuldar 
Şərur 
düzənliyini 
nəzarətdə 
saxlamaq 
baxımından 
olduqca 
əhəmiyyətlidir. 
Oğlanqalada 
hələ 
1988-1989-ci 
illərdə 
V.B. 
Baxşəliyevin  apardığı  qazıntılar zamanı  qalanın  Erkən  və  Orta Dəmir 
dövründə  bu  ərazidə  mühüm  siyasi  mərkəz  olması  ilə  bağlı 
inkaredilməz  dəllilər  aşkar  olunmuşdu  (6,  s.  106-120).  Tədqiqatlar 
zamam  sitadeldə  (Şəkil  3)  qədim  dövrə  aid  sarayın  olduğu,  mühüm 
inzibati-siyasi  mərkəz  olduğu  müəyyən  edilmişdi.  Yaşayış  yerində 
həyatın  Son  Orta  əsrlərədəK  davam  etməsinə  baxmayaraq,  indiyədəK 
saxlanmış  müdafiə  divarımn  qalıqları  inKİşaf  etmiş  Dəmir  dövrünə 
aiddir. 
2008-2011-ci 
illərdə 
birləşmiş 
Azərbaycan-Amerikan 
ekspedisiyasının  Vəli  Baxşəliyev,  Lauren  Ristvet  və  Səfər  Aşurovun 
rəhbərliyi  ilə  dörd  il  ərzində  apardığı  qazıntılar  nəinki  bu  ilk 
mülahizələri  təsdiq  etdi,  həmçinin  göstərdi  ki,  Oğlanqala  Erkən 
Dəmir  dövründə  müstəqil  dövlətin  paytaxtı  olmuşdur.  Oğlanqalanın 
müdafiə  divarları  yerli  hökmdarın  siyasi  qüdrətindən  xəbər  verirdi.
O,  qonşu  Urartu  dövləti  ilə  iqtisadi  və  mədəni  əlaqələr  saxlamış,
Əhəməni  imperiyasınm  dağılırıasından  sonrakı  yüzilliklərdə  güclü 
müdafiə  sistemi  ilə əhatə olunmuş şəhər dövlətin  paytaxtı  olmuşdu.
Oğlanqaladakı  qazıntılar  zaırıam  biri  müasir,  dördü  qədim 
dövrə  aid  olmaqla  beş  tikinti  qatı  müəyyən  edilmişdir.  Oğlanqala 
Erkən  Dəmir  dövründə,  bizim  dövrləşdirməyə  görə  V  dövrdə-e.  ə. 
1200-800-cü  illər  ərzində  məskunlaşdırılmışdı.  Lakin  sitadelin 
arxitekturası  Orta  Dəmir  dövrü  ilə  tarixləndirilir.  Araşdırmalar 
zamanı  sitadeldə  yerin  relyefindən  asılı  olaraq  2,  5-  5  m  arasında 
mədəni  təbəqənin  toplandığı  müəyyən  edildi.  IV  dövr e.  ə.  800-600 -  
cü  illərlə,  yaxud  Dəmir  dövriinün  sonuna  aiddir.  III  dövr  e.  ə.  400  -  
250  -   ci  illərə  aid  edilir.  Qala  bu  dövrdə  yenidən  bərpa  olunmuş, 
Midiya-Atropatena  dövlətinin  əyalət  mərkəzinə  çevrilmişdir.  E.  ə. 
200  və  bizim  eranın  100  -   cü  ilində  (II  Dövr)  dağın  böyük  hissəsi 
müdafiə divarları  ilə  möhkəmləndirilmiş  şəhərə  çevrilmişdir.  Ehtimal 
ki,  bu  dövrdə  şəhər  “Olane”  adı  ilə  tamnmış  və  Strabonun 
“Coğrafıya” əsərində  xatırlanmışdır (14, s.  124-140).
2011-ci  ildə  birləşmiş  exspedisiyanın  əsas  məqsədlərindən 
biri  Oğlanqalanın  yaxınlığında  yerləşən  kurqanda  tədqiqat  aparmaq 
idi.  Bu  abidənin  ilkin  tədqiqi  zamanı  Erkən  Dəınir  Dövrünə-  Xocalı- 
Gədəbəy  ınədəniyyətinə  aid  tapıntılar  aşkar  edihnişdi.  Oğlanqala 
sitadcli  və  Şimal  bürcün  yaxınlığından  Erkən  Dəmir  dövrünə  aid 
keramika  parçalarının  aşkar  edilməsi  bclə  bir  fıkir  yaratmışdı  ki,  bu 
kurqanda  Oğlanqalanı  inşa  cdən  lidcrlərdən  biri  dəfn  cdilmişdir. 
Qazıntılar  zamanı  Erkən  Dəınir  dövrünə  aid  xcyli  kcramika  aşkar 
cdilsə  də  kurqanm  qazıntısı  başa  çatdırılınaınışdır.  Araşdırmalar 
deməyo  imkan  vcrir  ki,  bu  qalanın  əsası  Erkən  Dəınir  dövründə 
Xocalı-Gədəbəy  mədəniyyəti  tayfaları 
tərəfindən  qoyulmuşdu. 
Xocalı-Gədəbəy  mədəniyyətinin  yayıldığı  ərazinin  Uti  tayfalarmın 
yaşadığı,  qədim  mənbələrin  Otena  adlandırdığı  ərazi  ilə  üst-üstə 
düşməsi  diqqəti  çəkir.  Mənbələrin  vcrdiyi  məlumata  görə  bu  tayfalar 
Araz  çayı  ilə  Göyçə  gölü  ərazisində yaşamışlar.  Urartu  mənbələrində 
bu  tayfalar  Etiunu  adı  ilə  xatırlanmışdır.

---

Citadel
Şəkd  3.  Oğlanqala sitadelinin planı
O ğlanqalanın 
olduqca 
mürəKKəb 
v ə 
özü n əm əxsu s 
xüsusiyyətləri  olan  m üdafıə  sistem in ə  N axçıvan   abidələrinin  heç 
birində  rastlanm am ışdır  (Ş ək il  4).  O ğlanqala  cənub-qərb  tərəfdə 
s ə k k
İ
z
 
sıra,  şim al-şərq  tərəfdə  isə  dörd  sıra  m üdafiə  divarı  ilə  əhatə 
olunm uşdur.  M üdafıə  divarları  bir-birinə  paralel  olaraq  çəKİlmiş  və 
qalanın  gərəKİi  hissələrinin  m üdafıəsi  m öhK əm ləndirilm işdir.  Qalanın
cənub-qərb 
ətəyi 
boyunca 
uzanan 
m üdafıə 
divarı 
üç 
yerdə 
yarımdairəvi  bürclərlə  möhKəmləndirilmişdir.  Y onulm uş  iri  qaya 
parçalarından  inşa  edilən  Şimal  qala  bürcü  daha  yaxşı  saxlanm ışdır. 
Q ala  bürcünün  inşasında  ağırlığı  2-3  ton  olan  daşlardan  istifadə 
edilm işdir.  Şim al  qala  bürcü  digər  bürclərdən  tİKİnti  texnİKasımn 
özü n əm əxsuslu ğu   ilə  fərqlənir.  Qala  bürcü 
İ
k
İ 
sıra  yarım dairəvi 
divardan  ibarətdir.  ÖndəKİ  divar  arxadaKina  nisbətən  bir  qədər 
yüKsəKdədir.  Araşdırıedarın  fiKrinə  görə,  divarlar  arasındaKi  boşluq 
əsgərlərin  hərəKəti  üçün  istifadə  ed ilm iş,  öndəKİ  divar  isə  onların 
m üdafləsini  təm in  etm işdir  (3,  s.  189).
m tr* AıMMn
Şəkil  4.  Oğlanqalamn  şimal  və qərb müdafıə  istehkamları
2011-ci  il  mövsümündə  bizim  əsas  məqsədlərimizdən  biri 
Oğlanqalanm  şimal  bürcü  yaxınlığındakı  istehkamları  açmaqdan 
ibarət  idi.  2010-cu  ildə  şimal-qərbdəki  dairəvi  bürcün  şimal  divarınm

---