Səlahəddin Xəlilov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cavid, Əfqani və Sabir
- 76 - mövzularından biri idi. Cavid həmin məsələlərə bədii təfək- kürün işığında baxmağa çalışdığı halda, İqbal həm poeziya, həm də fəlsəfənin imkanlarını bu yolda səfərbər etmişdi. Maraqlı burasıdır ki, həm şair, həm də filosof olmala- rına baxmayaraq, daha çox şair kimi tanınan Cavid və Cüb- randan fərqli olaraq məhz filosof və siyasi xadim kimi ta- nınan M.İqbal yaradıcılığında da eyni problemlər və hətta eyni süjetlər nəzərə çarpır. M.İqbalın fəlsəfi görüşlərini təh- lil edən alman tədqiqatçısı Annemari Şimmel peyğəmbər mövzusunun şərhi ilə bağlı onu İ.Göte ilə müqayisə edərək yazır: «İqbalın Göte ilə olan münasibəti daha genişdir – ümumi fikir bənzərliklərinə xüsusi əhəmiyyət verməsək belə, Götenin «Məhəmmədin tərənnümü» adlı məşhur bir şeirini oxuyarkən istər-istəməz M.İqbalın «Cavidnamə»də Zinde- rud (yaşayan irmak) ismi ilə ifadə etdiyi təsəvvürlər yada düşür. Həqiqi mömin peyğəmbər də ən yüksək mərtəbədə mövcud olan bu irmak sifətini özündə görməlidir». 1 İ.Götenin H.Cavidlə, «Faust»un «İblis»lə müqayisəsi- ni biz ayrıca əsərdə vermişik. Ona görə də, bu paralel üzə- rində dayanmadan, diqqəti bir daha eyni dövrdə yaşamış bu iki böyük sənətkarın zamanın ruhundan doğan eyni prob- lematikaya müraciətinə və bir sıra məsələlərdə eyni fəlsəfi dünyagörüşündən çıxış etdiklərinə yönəltmək istərdik. Za- man elə zaman idi ki, indi ancaq döyüş yox, həm də qarşı- lıqlı anlama və vəhdət tələb olunurdu. Əlbəttə, söhbət şərlə 1 А.Шиммел. Юн сюз. М.Икбал. Жавиднаме, (çевирен А.Сжщиммел), Анкара, Кцлтцр Баканлыьы, 1989, сящ. 17. - 77 - vəhdətdən getmir. Söhbət şərə aparan yolların səmtini də- yişməkdən, əqlin hissi tərbiyə etməsindən gedir. Fəlsəfə müstəvisində bu problemlər ilk dəfə olaraq İran ərazisin- dəki fəlsəfi təlimlər, peşəkar filosofların əsərləri avropalı- lara pozitiv mövqedən M.İqbalın «Persiyada metafizikanın inkişafı. Müsəlman fəlsəfəsi tarixinə töhvəsi» əsəri ilə təq- dim edilmişdir. 1 M.İqbal özü bir peşəkar filosof kimi ingilisdilli fəlsəfə məkanında yenilik idi. O özü ilə yeni bir dünya – Şərq (islam) fəlsəfi fikrinin özünəməxsusluqlarını gətirirdi. Bu – vəhdətə doğru addım idi. Lakin M.İqbalın xidməti heç də orta əsr İslam fəlsəfi məktəblərində yaranmış əsas ideyaları Qərb dünyasına çat- dırmaq deyildi. İqbal həm də yaradıcı bir filosofdur. Onun «İslamda dini düşüncənin yenidən təşəkkülü» əsəri yeni dövrdə cəmiyyətə və dünyaya müasir baxışlar sistemi kimi təqdim olunur. M.İqbal vəhylə verilən həqiqətlərin insanların həya- tında önəmli rolunu qəbul etməklə bərabər, belə bir mövqe- dən çıxış edirdi ki, Allah təala insanlara həm də əql ver- mişdir və onlar bütün sonrakı uğurlara əqli imkanlarından istifadə edərək nail olmalıdırlar. İslam dünyasını geri qoyan isə vəhylə verilənlərdən ziyadə, əqllə verilənlərdən imtina edilməsi cəhdləridir. 1 См.: М.Я.Корнеев. Философия совершенного человека Мухам- мад Икбала… – История современной зарубежной философии: компаративистский подход. Санк-Петербург, «Лань», 1997, стр. 288. - 78 - M.İqbal «İslamda dini düşüncənin yenidən təşəkkülü» əsərində yazırdı: «İslamda təsəvvüfün vəzifəsi mistik təcrü- bələri nizama salmaq idi. Lakin qəbul etmək lazımdır ki, bu məsələyə tam elmi şəkildə yanaşan yeganə müsəlman mütə- fəkkir İbn Xaldun (1332-1406) olmuşdur». Yeni dövrdə isə mistik təcrübə ilə elmi-fəlsəfi təfəkkür erasında körpü atan Şərq poetik ənənələrini qoruyub saxlamaqla bərabər, Qərblə onun öz dilində danışan ən azı iki böyük mütəfəkkir vardır ki, bunlardan biri M.İqbal, o biri isə H.Caviddir. Təəssüf ki, Qərb dünyası M.İqbalı kifayət dərəcədə tanıdığı halda, Cavid haqqında demək olar ki, heç bir təsəvvürü yoxdur. Bunun səbəblərindən biri isə budur ki, Qərb sadəcə gözəl poeziyaya olsa-olsa ekzotika kimi yanaşa bilər. Tərcümədə bu poeziyanın da gözəlliyi itir. Cavidin tərənnüm etdiyi ideya dünyasından isə nəinki Qərb, biz özümüz də kifayət qədər xəbərdar deyilik. - 79 - Cavid, Əfqani və Sabir Əlbəttə, H.Cavidin bir tərəfdən təsəvvüf fəlsəfəsi, onun İbn Ərəbi, Fəridəddin Əttar kimi nümayəndələri ilə, digər tərəfdən də sosial-siyasi pafos, inqilabi-demokratik bir əhval-ruhiyyə və onun M.Ə.Sabir kimi bir nümayəndəsi ilə müqayisə olunması təəccüblü görünə bilər. Sanki dia- metral əks tərəflər bir araya gətirilir. Lakin Cavid yaradıcı- lığı qütbləri ehtiva edəcək dərəcədə tutumlu və zəngindir. Cavid yaradıcılığı heç vaxt vahid bir ideya üzərində qurulmuş geniş və rahat yola çıxmayıb; o, çox mürəkkəb, bəzən hətta ziddiyyətli görünən bir yaradıcılıqdır. Azərbaycan ədəbi tənqidində Cavid poeziyası əsasən romantizm mövqeyindən, gerçək həyatdan ideala doğru can atan bir sənət nümunəsi kimi təqdim edilir. Doğurdan da, Cavidin əsərləri cari həyatın konkret problemləri ilə bağlı olmaqdan daha çox, gündoğandan günbatana, min il əvvəl- dən min il sonraya qədər geniş məkan və zaman arealını əhatə etməklə bu günlə az səsləşirmiş kimi görünür. Yəni ilk tanışlıq Cavidin bir realist olmaması, daha çox xəyal aləmindən çıxış etməsi təəssüratını yaradır. Təəssüf ki, bu sadəcə ilk tanışlığın təəssüratı olmayıb, ədəbi tənqidimizin Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|