Səlahəddin Xəlilov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- 84 - problemləri qələmə almır; o, bu uğur və problemlərin düs- turunu açmağa, açarını tapmağa çalışır. Söhbət yenə də ya- şadığımız real həyatın problemlərindən gedir. Lakin prob- lemlərin təsvirindən deyil, hərəkətverici qüvvələrindən, sə- bəblərdən, təməldən danışılır. Təməlsə çox dərindədir və zahirən həyatın özündən uzaqdadır. Necə ki, gözəlliyin də həqiqi səbəbi uzaqlardan görünür; «uzaq və incə təbəssüm- lər … həyata nuri-səfa səpir». Həyatda gözəlliyə, haqq-ədalətə çatmaq üçün naqis mühitin islah olunması lazımdır. Bunun üçün isə ilk növ- bədə bu mühitin «fəlsəfəsi» tapılmalı, arxalandığı gücə qar- şı meydana daha böyük bir güc çıxarılmalıdır. Həyatın qa- ranlıqlarını, problemlərini ancaq təsvir edə bilən realistlər- dən fərqli olaraq Cavid bu qaranlıqlara işıq salmağın yolla- rını arayır. İşıq bulmaq üçün isə mühitin zaman-məkan kon- tiniumunu genişləndirmək, onun fövqünə qalxmaq, zamanı keçmişə və gələcəyə doğru uzatmaq (ekstrapolyasiya) lazım gəlir. Cavidə görə, əzilənlərin faciəsinin kökündə onların zəifliyi dayanır. Haqqı müdafiə etmək üçün bu haqqın ke- şiyində duran güc-qüdrət lazımdır. Cavidin «əzməyən əzi- lər» tezisi əslində heç də əzməyin tərənnümü olmayıb, əzil- məyən antitezi kimi ortaya çıxır. Onun «Məzlumlar üçün» şeirində irəli sürdüyü «kim ki, məzlum olursa, zalım odur» fikri olduqca dərin dialektik bir ziddiyyəti, təzadı ifadə edir. İlk baxışda ağla gələn budur ki, məzlum hara, zalımlıq hara? Yəni Cavidin müddəası ağlabatmaz görünür. Ən bö- - 85 - yük həqiqət də bu ağlabatmazlıqda, bu təzadda gizlənmiş- dir. Mübarizə aparmayan, haqqını müdafiə etməyən, passiv, ətalətli olan tərəf özü məzlum olmaqla yanaşı, öz soydaşla- rına, nəslinə, xalqına qarşı nə kimi bir miras qoyduğunu, onları nə kimi bir fəlakətin ixtiyarına buraxdığını anlayarsa, bu məzlumluğun əslində kimlərə qarşı nə kimi bir zalımlıq olduğu üzə çıxar. Kimsə özü əziyyətə qatlaşmağı tərcih edə bilər. Amma onun öz övladları üçün bu aqibəti seçmək haq- qı varmı? Bu yerdə ən yaxşı misalı biz Caviddən yox, M.Ə.Sa- birdən gətirmək istərdik: «Oxutmuram, əl çəkin!» Məzlum nəinki öz vəziyyəti ilə barışır və sanki vəziyyətindən məm- nundur, həm də onu hərəkətə gətirmək istəyənlərə fınxırır, diş göstərir. Deməli, diş hələ qalırmış… Bəs çatışmayan nədir? – Düşünmək! Sabir düşünüb ibrət dərsi götürmək üçün əcnəbilərə baxmağı tövsiyə edir. Qərb düşüncəsi, konkret təhlilə, hissi təcrübəyə, təfər- rüatların öyrənilməsi və ümumiləşdirilməsinə, induktiv me- toda, subyektin obyektdən ayrılmasına əsaslanır. Şərq dü- şüncəsi isə, daha çox fitrətə, duyğuya, bütövlüyün hissi və əqli sezgi ilə mənimsənilməsinə, obyektin subyektə itməsi- nə əsaslanır. Lakin bu xüsusiyyətlər, ancaq düşüncənin daxili me- xanizminə aiddir. Nəzərə alınmalıdır ki, qərarlaşmış sosial mədəni durum, dəyərlər sistemi də düşüncə tərzinə təsir göstərir. Mühit özü, insanın reallaşması və tənbəlləşməsi üçün şərt ola bilər. Mühit ideyanı, düşüncəni, təşəbbüsü sti- - 86 - mullaşdıra da bilər, onun qarşısını ala da bilər. Düşüncənin inertləşməsi, fikir tənbəlliyi bu gün Şərqin əlamətlərindən birinə çevrilmişdir. Halbuki, məhz Şərqdə, düşüncə soyuq ağla deyil, qaynar zəkaya, qəlbin döyüntüsünə, şövq və eh- tirasa söykənir. Əql, məhəbbət kontekstində ortaya çıxır… Lakin, təəssüf ki, Şərqin ətalətini şərtləndirən də onun soyuqluğu yox, elə məhz hərarətidir. Adi məntiqlə düşün- mək, ölçüb-biçmək, insandan böyük daxili enerji tələb et- mədiyi halda, hər bir məqamda, bütün varlığı ilə obyektə doğru yönəlmək (fenomenologiyada buna – intensiallıq de- yirlər), obyekti öz «mən»ində əritmək, idrakı sevgi məqa- mına yüksəltmək, çox çətindir. Məhz buna görədir ki, Şərq- də əqli fəaliyyət, idrak, istənilən insanın deyil, seçilmişlərin nəsibi olur. Fəhmlə dərk etmək üçün, ağıldan ziyadə fəhmə, intuisiyaya malik olmaq tələb olunur. Böyük həqiqətləri, qəlbin işıqlanması məqamında görmək üçün, alışıb-yan- maq, nurlanmaq siqləti tələb olunur. Fərdi müstəvidə, əlbəttə, hər şey aydındır. Şərqin dü- şüncə tərzi daha yüksək, daha ali bir məqamı ifadə edir. La- kin, bu yüksək məqama hamı yüksələ bilmirsə, onda ictimai şüurun, fərdi şüurlardan geri qalması, kütlənin kimlərinsə dalınca getmək, kimə isə kor-koranə inanmaq zərurətini də ortaya çıxardır. İctimai təşkilatlanmadakı fərqlər də, dü- şüncə tərzindəki fərqlərdən irəli gəlir. Şərqin ictimai müstə- vidə geri qalması, onun həqiqət məzənnəsini çox yüksəklə- rə qaldırması ilə bağlıdır və bu yüksəklik ictimai müstəvidə öz əksliyinə çevrilir. - 87 - Hər dəfə fikirləşmək üçün, səmaya qalxmaq, daxili yüksəliş keçirmək zərurəti, geniş kütləni fikir tənbəlliyinə sürükləyir. Və fikir tənbəlliyi, Şərqin amilinə çevrilir. İcti- mai mühitin, sosial infrastrukturun, ənənəviləşmiş təsir for- maları Şərq anlayışına və səhvən «Şərq düşüncə tərzi» an- layışına da daxil edilir. Yeni dövrdə müsəlman dünyasında, ideoloji infra- strukturun düşüncəyə münasibətlə yanaşı, tədqiqatın məz- mununa da təsir etməsi, Cəmaləddin Əfqani tərəfindən gö- zəl şərh edilir: «Təfəkkürün tərzi və meyarı olan məntiq el- mini, hər kəs öyrənməlidir ki, həqiqəti yalandan, düzü əy- ridən seçə bilsin. Halbuki, bizim müsəlman məntiqçilərinin başı mövhumatla və boş-boş şeylərlə doludur. Bunların tə- fəkkürü ilə, avamların təfəkkürü arasında heç bir fərq yox- dur. Hikmət elmi ətrafımızdakı mövcud səbəblərdən və əla- qələrdən bəhs edir. Qəribə burasıdır ki, bizim alimlər «Səd- ri» və «Şəmsül-bariə» oxuyurlar və fəxrlə özlərini hikmət sahibi hesab edirlər. Di gəl,… soruşmurlar ki, biz kimik və nəyik? Elektrik, buxar gəmisi, dəmir yolu nədir?» 1 Sabirin məşhur satirası yada düşür: Dindirir əsr bizi, dinməyiriz, Açılan toplara diksinməyiriz, Əcnəbilər seyrə balonlarla çıxır Biz hələ avtomobil minməyiriz? 2 1 Ж.Яфгани. Сечилмиш ясярляри, Бакы, 1998, сящ. 31. 2 М.Я.Сабир. Щопщопнамя, ЫЫ жилд, Бакы, Минаря, 2000, с. 5. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|