Sevda quliyeva az ə r ba y ca n soraq-məlumat əDƏBİyyati yaranması, m üasir V əziyyəti və

baycan  filıalmın  Lüğətlər  İn stitu tu   tərəfindən  çap  edilmiş  bu  lüğə- 

tin  red ak to ru   akadem ik  H .H üseynov  olm uşdur.  «Azərbaycanca- 

rusca  lüğət»də  17  m inə  qədər baş  söz vardır.  Baş  sözlər əlifba  sıra- 

sında,  başqa  sözlərlə,  xüsusən  köm əkçi  fellərlə  işlənən  sözlər  isə 

əsas  sözün  yuvasm da  verilmişdir.  L eksikoqrafık  və  leksikoloji  ba- 

xım m dan  onda  oJan  bütün  ciddi  n ö q sanlara  baxm ayaraq,  bu  lüğət 

nisbətən  çoxlu  söz  əhatə edən kütləvi  azərbaycanca-rusca lüğət  ya- 

ratm aq   sahəsində  ilk  təşəbbüsdür.  Lüğətin  ən  yaxşı  cəhəti  bir  də 

ondan ib arətdir ki, A zərbaycan dilinin  ən çox işlənən frazeologiya- 

sım  göstərm ək  üçün  edilən  təşəbbüsdür.  Lüğətdə  misallara  və  fra- 

zeologiyaya geniş yer verilm işdir [217,  308].

B ununla  belə,  lüğətə daxil edilən sözlərin seçilməsində müəyyən 

prinsipin,  habelə  q ram m atik   izah  və  sözlərin  işlənmə  dairəsini  və 

sərhədini  müəyyənləşdirəcək  üslubi  işarələrin  olm am ası  onu  ciddı 

m ənada  n o rm ativ  lüğət  kimi  qəbul  etm əyə  im kan  vermir.  Belə  gö- 

rünür  ki,  sözləri  lüğətə  daxil  edərkən  tərtibçilər  m üasir  və  klassik 

A zərbaycan  dilini,  habelə  bədii  və  elmi  dilimizin  leksikasmı  əks 

etdirən  müəyyən  b ir  kartotekaya  isnad  etməmişlər.  Bu  lüğətin  ən 

zəif cəhətidir.  B una  görə  də  bir  çox  a k tu a l  sözlər  kənarda  qaldığı 

halda,  lüğətə bir sıra  dialekt,  məhəlli,  loru  sözlərin  və arxaizmlərin 

düşməsi  heç də təəccüblü deyildir [217,  308].

Bu  dövrün  ən  sanballı  leksikoqrafik  əsəri  1940- 1946-cı  ıllərdə

H .H üseynovun  redaktəsi  ilə  çıxmış  dördcildlik  «Rusca-azərbay- 

canca  lüğət»dir.  Lüğət  o  dövrdəkı  rus  dilinin  leksikasını  çox  geniş 

əks ctdirərək,  90 m indən artıq  sözü əhatə edir.

Ikıdilli  lüğətçiliyin,  xüsusilə  rusca-türkdilli  lüğətlərin  elmi  prin- 

siplərinin işlənməmiş  olması,  habelə lüğətçilik məsələlərinə dair heç 

bir  nəzəri  işin  olm am ası,  əlbəttə,  bu  lüğətin  də  quruluşuna  təsir 

etm əyə bilməzdi.

Lakin  bu n a  baxm ayaraq  göstərilən  lüğət  Azərbaycan  lüğətçi- 

liyinin  inkişafı  tarixində  yeni  və  yüksək  bir  pillə  təşkil  edir.  Eyni 

zam anda  bu  lüğət,  ümumiyyətlə,  izahlı  lüğət  elementlərinə  malik 

böyük,  həm   də  m ükəm məl  rusca  millı  lüğətlər yaratm aq  sahəsində 

ilk  təcrübə  idi.  M əlum   olduğu  kimi,  bu  lüğət  1948-ci  ildə  SSRİ 

Dövlət m ükafatm a layiq görülmüşdü.

Bu  böyük  və  çox  əhəmiyyətli  dördcildlik  «Rusca-azərbaycanca 

lüğət»  D .N .U şak o v u n   lüğəti  əsasm da  yaradılm ışdır.  Əlbəttə.  bu 

lüğət  rus  dilini  öyrənənlərə  köm ək  etməklə  bərabər,  müxtəlif  clm

sahələrinə,  ictimai-siyasi  və  bədii  ədəbiyyata  dair  müxtəlif  əsərlə- 

rin  tərcüməçilərinin də stolüstü kitabı  olm uşdur.

Bu  soraq-m əlum at  nəşrinin  m üsbət  cəhətləri  ilə  bərabər  nöq- 

sanları  da vardır.

İlk  növbədə  belə  bir  nöqsan  nəzərə  çarpır  ki,  lüğətçilər  rus  söz- 

lərinin m ənalarını vermək üçün  ana dilimizin  söz  ehtiyatından  lazı- 

m m ca  istifadə  etməmışlər.  Digər  tərəfdən,  dördcildlik  «Rusca-azər- 

b aycanca  lüğət»də  sözlərin  üslubi  və  qram m atik  xarakteristikası 

cəhətdən  vəziyyət  qeyri-qənaətbəxşdir.  İsimlərin  tək,  ya  cəm  olma- 

sını, cinsini göstərən işarələrdən başqa,  lüğətdə heç bir üslubi.  qram- 

m atik   ışarə yoxdur,  həmçinin sözlərin,  onların  m ənalarının  tərcümə. 

fo rm a   və  üsullarım  göstərən  əyani  m aterial  və  misallar  da  verilmə- 

m işdir.  Bu lüğətdə bir sıra digər qüsurlar da vardır [217, 31].

Bu  əhəmiyyətli  lüğətdən  əvvəl  «R usca-azərbaycanca  lüğət»in 

bircildliyi də M .İ.Ağabəyov,  M.S.Babayev, H.Ə.Bakıxanov,  H.C.Qa- 

farov,  M .Ə .K ərim ov,  S.D .M əlikov,  Y .A .M irbabayev,  M .Ə .M ura- 

dov.  R .M .N urullayev,  Ə .H .O rucov  və  H .N .H üseynov  tərəfm dən 

tərtib  edilmiş  və  1941-ci  ildə  652  səhifə  həcm ində çap  olunm uşdur. 

Y uxarıda haqq m d a danışdığım ız dördcildlik  «Rusca-azərbaycanca 

lüğət»in  (1940-1946-cı  illər)  birinci  cildi  (A  -  Z  hərlləri)  çox  sayda 

m üəllitlər 

-  

M .S.Babayev, 

H .Ə .B akıxanov, 

H .C .Q afarov. 

Ə .Ə .Ə bdürrəhim ov,  C.Ə.Əzizov,  Il.Ə .Ə lizadə,  A.Ə.Əfəndiyev, 

M .K am il, 

M .Ə .K əıim ov, 

Y .A .M irbabayev, 

M .Ə .M uradov, 

R .M .N urullayev,  R .K .H üseynov,  H .N .IIüseynov  və  H.Q.Şərifov 

tərəfindən  tərtib edilmişdir.

'  «R usca-azərbaycanca  lüğət»in  ikinci  cildi  (İ 

N  hərlləri)  də 

akad.  II.H üseynovun  redaktorluğu  ilə  1941-ci  ildo  782  səhitə  həc- 

m ində  nəşr  edilmişdir.  Bu  cildi  Ə .İ.A bbasov,  Z.H .Abdullayev, 

M.S.Babayev, II.Ə .Bakıxanov, X.II.Vəzirov,  H.C.Qafarov,  Ə.Ə.Əb- 

dürrəhim ov, 

M .Y .Ə hm ədov, 

Ə .C .Y olçinski, 

R.M .Y üzbaşov. 

Y .A .M iıbabayev,  M .Ə .M uradov,  R .M .N urullayev,  Ə .H .O rucov,

V.I-Lıcıoğlu,  H .N .H üseynov  tərtib  etmişlər.  Dördcildliyin  III  cildi,

O  -   P  hərflərini  əhatə  edir.  1022  səhifə  həcmində  olan  bu  lüğət 

1943-cü  ildə  keçmiş  SSRİ  EA  A zərbaycan  Filialının  nəşriyyatında 

çap olunm uşdur.  Bu cildin  tərtibində  H .Ə .Bakıxanov,  Ə .Ə .Ə bdür- 

rəhim ov,  Y .A .M ırbabayev,  R .M .N urullayev,  Ə .H .O rucov  və 

FI.N .IIüseynov iştirak  etm işlər [1 9 2 ,10]. 

\

«R usca-azərbaycanca  lüğət»in  IV  cildi  R  -   Y   hərflərini  əks  et- 

dırır.  1946-cı  ildə çap edılmiş  bu cildi  H .Ə .Bakıxanov,  Y .M irbaba-

43

---