247
yaranmışdır. Bundan öncə isə qnostisizm Yəhudiliyə də
yol tapmışdı. Sonralar isə qnostik ideyaların əlamətləri
İslam təriqətlərində də müşahidə edilmişdir.
2.7.4. Mitraizm
Qnostik inanca yaxın olan dinlərdən biri də Mitraizm
olmuşdur. Mitraizm Roma imperiyasında Xristianlıqla
bərabər yayılan və onunla rəqabət aparan İran məşəli bir
din idi. İran mənşəli qnostik təlimlər dünyanı Zülmətlə
Nurun mübarizəsi kontekstində görür və izah edirdilər
(4).
Mitra arilərin panteonunun
91
tanrılarından biri idi.
Yaxın Şərqdə bir çox xalqlar ona ibadət edirdi. Qədim
arilər onu “Səhər işığının tanrısı” adlandırırdılar. Onların
inanclarına görə, Mitranın qüdrəti dünyada həyatın
mövcudluğunu təmin edir. Daha sonra iranlılar
inanırdılar ki, Mitranı xeyir tanrısı olan Ahura-Məzda
yaradıb və ona ibadət etmək vacibdir. Bu barədə “Avesta”
da Mitr-Yaşt babının əvvəlində verilir.
M. ö V – VI yüzillikdə Mitra inancı unudulmuş,
ancaq sonra bu kult yenidən bərpa olunmuş və İranda,
Babilistanda, Pontda, Friqiyada, Kappadokiyada və başqa
regionlarda yayılmışdır. Daha sonra Mitraya Romada da
ibadət edirdilər. Mitra dininə tapınanlar inanırdılar ki, bu
tanrı qara qüvvələrlə mübarizə aparır və insanlara xidmət
edir. Eyni zamanda, Mitra dünyanın yaradıcısıdır. Ancaq,
91
Arilər – hind-fars mənşəli xalqların ümumiləşdirilmiş qədim adıdır.
248
qnostiklərdən fərqli olaraq o Xeyrin təcəssümü kimi
təsəvvür edilirdi.
Xristianlığın Mitraizmlə bir sıra oxşar cəhətləri
vardır. Məsələn, 274-cü ildən başlayaraq, hər ilin 25
dekabr günü imperator Avrelianın əmri ilə günəş tanrısı
Mitranın anadan olan günü kimi qeyd edilirdi. Sonralar
isə IV əsrdən başlayaraq bu günü İsanın anadan olan
günü kimi qeyd etməyə başlamışdılar. Bu adət bizim
dövrümüzə qədər davam etməkdədir.
Xristianlıq və Mitraizmin oxşar cəhətlərində biri də
Mitra və İsanın xilaskar olmasıdır. Onların hər ikisi Tanrı
ilə insanlar arasında olan vasitəçidir. Onlar Atanın
buyruqlarını yerinə yetirirlər. Bu baxımdan İsa kimi Mitra
da axirətdə insanları mühakimə edəcəkdir. Hətta,
Xristianlığın rəmzi olan xaç da mitraizmin simvollarından
biri olmuşdur. Onlar xaçı dairənin içində təsvir edirdilər.
Mitraizmdə Xristianlıqda olduğu kimi bu dini qəbul
edənlərin xaç suyuna salma mərasimi də keçirilirdi. Bu
barədə tanınmış xristian ilahiyyatçısı Tertulian da
məlumat vermişdir (15).
Mövzu ilə əlaqəli suallar:
1. Romalılar nəyə inanırdılar, dinlərinin əsasını nə
təşkil etmişdir?
2. Roma kahinlərinin vəzifəsi nədən ibarət
olmuşdur?
3. Roma imperiyasında hansı dinlər yayılmışdır?
249
4. Hermetizmin əsasları hansılardır, adı nə ilə
bağlıdır?
5. Hermetizmin hansı dini və fəlsəfi təlimlərə təsiri
olmuşdur?
6. Hermetizmin hansı yazılı ədəbiyyatı vardır,
onların məzmunu nədir?
7. Hermetizmə görə dünyanın başlanğıcında nə
durur, dünya quruluşu necədir?
8. Hermetizmə görə insan necə yaranmışdır, onun
hansı təbiətləri vardır, xilası nədədir vardır?
9. Yeni pifaqorçuluq qədim pifaqorçuluqdan nə ilə
fərqlənir?
10. Yeni pifaqorçuluğun dualizmi nədən ibarət
olmuşdur?
11. Yeni pifaqorçuluqda rəqəmlərə nə kimi yer
verilirdi?
12. Yeni pifaqorçuluqda tanrı təsəvvürü necə
olmuşdur?
13. Publius Fiqulusun fəaliyyəti nədən ibarət
olmuşdur?
14.Tianalı Apollonius kim olmuş, nə kimi fəaliyyəti
göstərmişdir?
15. Apollioniusu hansı məqsədlə İsa ilə müqayisə
edirdilər?
16.
Apolloniusun
inancı
nəyin
üzərində
qurulmuşdur?
17. Gerasalı Nikomaxusun rəqəmlər fəlsəfəsinin
məzmunu nədən ibarət olmuşdur?
250
18. Apameyalı Numeniusun fikrincə varlığın neçə
əsası vardır, onlar hansılardır?
19. Numenius dinləri birləşdirmək üçün hansı
fikirlərlə çıxış etmişdir?
20. Qadesli Moderatus varlığın birliyi və eyni
zamanda üçlüyünü necə təsəvvür edirdi?
21. Qnostisizm nədir, mahiyyəti nədən ibarətdir?
22. Qnostisizmin yaranmasının səbəbləri hansılar
olmuşdur?
23. Qnostisizmdə dünyanın yaranması necə təsvir
olunur?
24. Qnostisizmə görə dünya kim tərəfindən idarə
olunur?
25. Qnostisizmə görə insan hansı yolla dünyanın
zülmətindən qurtara bilər?
26. Mitraizmin tarixi və təlimi nədən ibarətdir?
Ədəbiyyat:
1. Davis, Tenny L. The Emerald Tablet of Hermes
Tristmegistus: Three Latin versions which were current
among later Alchemists. Journal of Chemical Education,
Vol. 3, № 8, 1926.
2. Frances A. Yates: Giordano Bruno and the
Hermetic Tradition. The University of Chicago Press Book,
1964.
3. Hart G. The Routledge Dictionary of Egyptian
Gods and Goddesses. New York: Routledge. Oxon, 2005.
251
4. Jonas. H. The Gnostic Religion. Boston: Beacon
Press, 2005.
5. Poemandres, The Shepherd of Men // Thrice-
Greatest Hermes by G.R.S. Mead. Vol. 2. London, 1906.
6. Publius Nigidius Figulus // Encyclopedia Britanica,
1911.
7. The Miscellanies; or, Stromata // Ante-Nicene.
Christian Library. The Writings of the Fathers Down to A.
D. 325. Vol. IV. Clement of Alexandria. Vol I. Edinburgh:
T. and T. Clarc, 1867.
8. Евсевий Памфил. Евангельское приготовление.
Книга XI / Перевод А. Ястребова // Богословский
сборник.
М.:
Православный
Свято-Тихоновский
богословский институт, 2001.
9.
Модерат
//
Античная
философия:
энциклопедический словарь / Составитель Е. В.
Афонасин. М.: Прогресс-Традиция, 2008.
10.
Неопифагореизм
//
Малый
энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 4
томах. СПб., 1907-1909.
11. Новопифагореизм // Энциклопедический
словарь Брокгауза и Ефрона. СПб, 1890-1907.
12. Нумений // Философский энциклопедический
словарь / Гл. ред. Ильичев Л. Ф., Федосеев П. Н. и др.
М.: Советская энциклопедия, 1983.
13. Ранович А. Б. Первоисточники по истории
раннего
Христианства.
Античные
критики
Христианства. М.: Политиздат, 1990.
Dostları ilə paylaş: |