Soliqqa tortish
SOLIQLARNING FUNKSIYALARI
Yüklə 8,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 1.2. SOLIQLARNING FUNKSIYALARI
Soliqlaming iqtisodiy mohiyati davlat bilan huquqiy va jismoniy shaxslar o‘rtasida vujudga keluvchi obyektiv maj buriy to ‘lovlaiga asoslangan moliyaviy munosabatlar orqali xarakterlanadi. Bu moliyaviy munosabatlar maxsus ijtimoiy xarakteiga ega bo‘lib, milliy daromadning bir qismi bo‘lgan pul mablag‘larini davlat ixtiyoriga safarbar qilishga xizmat qiladi. Soliqlaming mohiyati ulaming bajaradigan funksiyalari- dan kelib chiqadi. H ar bir iqtisodiy kategoriyaning o ‘z funksiyasi mavjud. Soliq mustaqil kategoriya sifatida o‘zi bajaradigan funksiyalarga ega bo‘hb, bu funksiyalar soliq kategoriyasining amaldagi harakatini ifodalaydi. Funksiya deganda, odatda, kategoriyaning ko‘p qaytariladigan, takrorlanadigan doimiy harakatlarini tushunish lozim. Soliqlaming funksiyalari to ‘g‘risida fanda turli xil qa- rashlar mavjud. Sobiq Ittifoq davrida soliqlar ikki xil funksiyani bajaradi, degan qarash keng tarqalgan edi. Bu 14 ikki funksiya sifatida fiskal va nazorat funksiyalari tan oli- nardi. Eng asosiy funksiya bu soliqlaming fiskal funksiya- sidir, chunki bu funksiyasiz nazorat funksiyasining mavjud bo‘lishi mumkin emas, deb qaralardi. G ‘arb iqtisodchilari ko‘pchiligining nazariyalari angliya- lik iqtisodchi J. M. Keynsning konsepsiyasiga asoslanadi. By konsepsiyaga ko‘ra soliqlar fiskal funksiyasidan tashqari iqtisodiyotni tartibga solish, rag‘batlantirish va daromad- lam i boshqarish vositasi funksiyalariga ega, soliqning bu funksiyalari uni iqtisodiyotni tartibga solish va iqtisodiy bar- qaror o'sishni ta ’minlash vositasi sifatida foydalanish zarurligidan kelib chiqadi. Neokeynschilik yo‘nalishi vakillari bo‘lgan L. Xarrot, N. Kaldor, A. Xansen va P. Samuelsonlaming fikriga ko‘ra soliqlar iqtisodiyotni tartibga solish funksiyasiga ega. U lar soliq stavkalarini o‘zgartirish va turli xil imtiyozlar berish yo‘li bilan bu funksiyani bajarish mumkin, deb hisoblaydi- lar. Sohqlaming daromadlam i boshqarish funksiyasini yuza ga kelishiga fransuz iqtisodchisi E. De. Jirardenning naza- riyasi asos bo‘lgan. Bu nazariyaga ko‘ra sohqlar yordamida soliqqa tortishning progressiv shkalasini qo‘llash yo‘li bilan jamiyat a ’zolari o‘rtasidagi mulkiy tengsizlikka barham berish mumkin. Hozirgi kunda bu nazariyaning davomchi- lari bo‘hb amerikalik iqtisodchilar A. Ilersik, G. Koul, fran- suz iqtisodchilari M. Klyudo, J. Furastye hisoblanishadi. U lam ing fikriga ko‘ra davlat soliqlardan va transfer to ‘lovlaridan foydalanish yo‘li bilan jamiyat milliy daroma- dini kambag‘allar foydasiga qayta taqsimlaydi. Bu naza- riyalar soliqlaming daromadlam i tartibga solish funksiyasi mavjud, degan xulosa kelib chiqishiga sabab bo‘ldi. I. Malmiginning fikriga ko‘ra soliqlar uch funksiyani bajaradi, ya’ni fiskal, taqsimlash va rag‘batlantirish funk- siyalaridir. Uning fikriga ko‘ra birinchi funksiya davlat daromadlari manbalarining tashkil topishi bilan bog‘liq, ikkinchisi huquqiy va jismoniy shaxslaming daromadlarini taqsimlashni nazarda tutadi. Rag‘batlantirish funksiyasi turli imtiyozlar va yengilliklar berish yo‘li bilan amalga oshiriladi.1 0 ‘z-o‘zidan ko'rinib turibdiid, G ‘arb iqtisodiy 1 Мальмигин И. Налоги как элементы финанса. М.: перевод с англ., 1997 г., стр. 69. adabiyotlaridagi daromadlami boshqarish funksiyasi I. Mal- miginda taqsimlash funksiyasi sifatida namoyon boTmoqda. Soliqlaming funksiyalari ularning mohiyatini amaliyot- da harakat qilayotganligini ko‘rsatadi. Shunday ekan, funksiya doimo yashab, soliq mohiyatini ko‘rsatib turishi zamr. Demak, funksiya kategoriyasi doimiy, qat’i tak- rorlanib turadigan voqelikni ifodalaydi. Shunday uslubiy yondashishdan kelib chiqib soliqlar funksiyasini aniqlash kerak. Soliqlaming funksiyalari masalasida hozirga qadar olim- lar o‘rtasida katta bahslashuvlar mavjud, lekin yagona bir fikrga kelingan emas. Ko‘pchilik iqtisodchilar soliqlarga fiskal, boshqamvchi, rag‘batlantimvchi, nazorat funksiya lari xos deb ta’rif berishadi. „ , . , , . Soliqlaming quyidagi asosiy funksiyasi1*1 * funksiyalarini ajratib ko‘rsatish maqsadga muvofiqdir: soliqning fiskal funksiyasi, tartibga solish funksiyasi, rag‘batlantirish funksiyasi, nazorat funksiyasi, soliqni hisoblash jarayonini axborot bilan ta ’minlash funksiyasi. Soliqlaming asosiy funksiyasi — fiskal funksiya hisobla- nib (lotincha fiscus so‘zidan olingan boTib, xazina degan ma’noni anglatadi), bu funksiyaning mohiyati shundan ibo- ratki, soliqlar yordamida davlatning moliya resurslari hosil qilinadi hamda davlat faoliyat ko‘rsatishi uchun moddiy sharoit yaratiladi. Soliqlar orqali korxonalar va fuqarolar daromadining bir boTagini davlat boshqaruvini, mamlakat mudofaasini, umuman noishlab chiqarish sohasini saqlab turish maqsadida undirib olish yoTi bilan davlat budjetining daromad qismini shakllantirish — soliqlar fiskal funksiyasi- ning eng muhim elementi hisoblanadi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan fiskal funksiya ning ahamiyati oshib boradi. Ishlab chiqarish ijtimoiy tus- daligining chuqurlashishi fan-texnika taraqqiyotining ri- vojlanish munosabati bilan asosan soliqlar hisobiga shakl- lantiriladigan moliyaviy resurslar oqimini ko‘paytirishning real zarurati yuzaga keladi. Davlat iqtisodiy va ijtimoiy tad- birlarga ko‘proq e’tibor bergan sari moliyaviy resurslami ko‘proq sarflaydi, lekin soliq tizimi o‘zining fiskal funksiyasi vazifalarini bajarishi jarayonida ishlab chiqarish ning o‘sishiga, jamg‘arish jarayoniga halal bermasligi, ijti moiy adolatni buzmasligi hamda iqtisodiyotning umumiy 16 tuzilmasida buzilishlar sodir boTishiga yo‘l qo‘ymasligi, bozor jarayoniga putur yetkazmasligi kerak. Soliqlaming ushbu funksiyasi orqali paydo boTadigan pul resurslari davlat budjeti orqali qayta taqsimlanadi, ular ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirishga, ustuvor tarmoqlami investitsiyalashga yo‘naltiriladi. Jahon amaliyotida ijtimoiy himoyaga muhtoj boTgan shaxslar uchun soliq imtiyozlari va yuqori daromad oluvchi shaxslar uchun progressiv stavkalar belgilash ham qoTlana- di, ya’ni aholining kam daromad oladigan qismini ijtimoiy himoya qilish maqsadida daromadlami bir qismi qayta taqsimlanadi. ........................................ Bozor munosabatlarining shakl- Yüklə 8,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|