TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə
Yüklə 3,9 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Skiflərin hegemonluğu. Azərbaycan ərazisində Skif çarlığı.
183
Herodotun topladığı rəvayətlərdə Mada dövlətinin əsasının qoyulması, guya e.ə. 700-cü ildən 647-ci ilədək Madanı idarə etmiş Deyok deyilən birisinin adı ilə əlaqələndirilir. Bu Deyoku Manna canişinlərindən biri olan və II Sarqon tərəfindən adı çəkilən Dayaukku ilə eyniləşdirmək (necə ki, əvvəllər eyniləşdirirdilər) əsla düzgün deyildir. Mərkəzləşdirilmiş Mada dövləti haqqında Herodotun göstərdiyi dövrdə heç söhbət də ola bilməzdi. Çünki Aşşur qaynaqlarına görə, nəinki Herodotun dediyi Deyokun hökmranlığının ilk çağlarında (e.ə. 700-cü ildən), hətta bir neçə onillik keçəndən sonra da Mada əslində belə bir dövlət deyildi. Herodotun dediyi Deyokun guya yaşadığı və vahid Mada dövlətini idarə etdiyi dövr həqiqətdə qüdrətli Aşşur çarı Sinaxxeribin (705-680-ci illər) hökmranlığı dövrünə təsadüf edir; bu zaman madalıların ərazisində ancaq bir neçə adda-budda birləşmə var idi. Bununla birlikdə Mada dövlətinin təşəkkül dövrü Herodotun dediyi Deyokun hökmranlıq vaxtını da müəyyən dərəcədə əhatə edir. Hadisələrlə bir vaxtda yazılmış Aşşur qaynaqları müstəqil Mada çarlığının meydana gəldiyi dövrü ardıcıl işıqlandırır. O zamankı Aşşur dövləti nəinki xırda, həm də iri siyasi vahidlərin ən təhlükəli düşməni, yeni yaranan gənc dövlətlərin inkişafı yolunda maneə, onları daim vahimədə saxlayan bir qüvvə idi. Lakin çox keçmədən gənc dövlətlər Aşşur dövləti ilə qəti mübarizəyə qalxırlar. Mannalılar və madalılar ilə ittifaq bağlayan kimmer-skif ordaları Ön Asiyada meydana atıldıqdan sonra bir-birinə düşmən qüvvələrin - Aşşur dövləti ilə əleyhdarlarının qüvvələr nisbəti xeyli dəyişildi. Mada "ölkələrinin" çoxəsrlik daxili inkişafı, ayrı-ayrı ittifaqlar və onların intensiv surətdə artması - bunların hamısı özlərinə köçərilərdən ibarət müttəfiqlər tapmış madalıların koalisiyasının təşəkkülü üçün zəmin hazırlayırdı. Bu arada Mada vilayətlərində vəziyyət getdikcə mürəkkəbləşirdi. Həm aşşurlulara qarşı, həm də onlara meyil göstərən yerli hökmdarlara qarşı get-gedə daha tez-tez üsyanlar qalxırdı. Artıq Asarxaddonun vaxtında aşşurlular Mada rayonlarından daha bac toplaya bilmirdilər; madalılar çox vaxt öz qarətçilərini "qarət" edirdilər. E.ə. VII əsrin 70-ci illərində Madada Bit-Kari əyalətindəki Kar-Kaşşi qalasının qəsəbə başçısı Kaştaritinin rəhbərliyi ilə güclü xalq hərəkatı başlandı. Mənbələrin birində deyildiyi kimi, Kaştariti Aşşurun Mada əyalətində (hələ II Sarqon zamanında Madadan ayrılmış əyalətdə) qəsəbə başçısı olan Mammitiarşuya məktub yazıb "aşşurlulara qarşı birləşməyi..." təklif etmişdi. Sonralar koalisiyaya Saparda əyalətində "qəsəbə başçısı" olan Dussani də qoşulmuşdu. Mada vilayətlərində üsyanın başlanmasına yaxın skiflər artıq madalıların müttəfiqləri kimi fəaliyyət göstərir, Aşşur dəstələrinə tez-tez basqınlar edirdilər. Az 184
sonra mannalılar (skiflərin bir hissəsi onlarla ittifaqda idi), habelə kimmerlər üsyançıların köməyinə gəldilər. Kaştaritinin yaratdığı hərbi ittifaqın mərkəzini müasir Həmədan zonası ilə eyniləşdirmək olar. Bit-Kari əyaləti məhz burada yerləşirdi. Əyalətin mərkəzi Kar- Kaşşi qalası idi ki, bu da tərcümədə "Kassilər koloniyası" deməkdir. Qəsəbənin bir adı da "Babillilər qalası" idi. Burada kassit və Babil təsiri güclü idi, Babil allahlarına sitayiş yayılmışdı. Meydana gəlmiş Mada çarlığının mərkəzi, Herodotun məlumatına görə, bu rayonda yerləşirdi. Elə burada qədim toplanış yerində Madanın paytaxtı
sözü olub, "yığıncaq yeri" deməkdir. Kaştariti adının özü (Xsatrita) İran sözüdür, "ixtiyar sahibi", "hökmlü" deməkdir. Madalılar, skiflər, kimmerilər və mannalılar koalisiyasının mövcud olması müttəfiqlərə bir neçə cəbhədə vuruşmaq imkanı verdi. Üsyançı dəstələri artıq Aşşur sərhədlərinə yaxınlaşmaqda idilər. Onlar qalaları bir-birinin ardınca mühasirəyə alır və allahın orakuluna verilən sorğulardan göründüyü kimi, Neynəva hökmdarını qorxuya salırdılar. Ola bilsin ki, Elam və Urartu da müttəfiqlərə körnək etməyə hazır idilər. Düşmənlərin hərbi cəhətdən üstün olduğunu başa düşən Aşşur çarı yaxınlaşan fəlakətin qarşısını hiylə diplomatiyasının köməyi ilə almağa cəhd edir; koalisiya başçılarının hər birinin hüzuruna qasidlər göndərilir. Qələbə çalacağına əmin olan Kaştariti Aşşur ilə danışıqlar aparmaqdan boyun qaçırdı. Lakin Asarxaddonun fitnə-fəsadları müttəfiqlər cəbhəsində təfriqəyə səbəb oldu. Partatua başda olmaqla skiflərin bir hissəsi Aşşunın tərəfinə keçdi. Aşşuru labüd məhvdən məhz bu xilas etdi. Aşşur çarı "məkrli düşməni ayağımın altına salıb tapdaladım" - deyə öyünürsə də, əsil vəziyyət tamam başqa idi. Aşşurlularla skiflərin Kaştaritini birlikdə məğlub edib-etmədiyindən asılı olmayaraq, VII əsrin 70-ci illərindəki üsyandan sonra bu ərazidə müstəqil Mada çarlığı meydana gəlir; aşşurlular daha Madadakı satraplıqlarının adını çəkmirlər. Bu hadisələrdən sonra qaynaqlar öz varlığının lap əvvəlindən çox təcavüzkar siyasət yeridən Mada çarlığı haqqında məlumat verir. E.ə. VII əsrin 20-ci illərindən Madanın qarşısında yeni dövr - böyük istila müharibələri dövrü açılır. Mada və madalılar tezliklə Ön Asiyanın tarixində çox böyük rol oynamalı oldular. Skiflərin hegemonluğu. Azərbaycan ərazisində Skif çarlığı. Qədim Şərq qaynaqları şəhadət verir ki. e.ə. VII əsrin 70-ci illərində meydana gəlmiş Skif çarlığı bir neçə on il ərzində Ön Asiyanın hərbi-siyasi həyatında çox mühüm amil olmuşdur. Qaynaqlar skiflərin Aşşur dövlətinə yaxın vilayətlərdəki, xüsusən Manna və Madadakı fəaliyyətindən bəhs etməklə bərabər, İşkuz (skiflər) ölkəsinin çarı Partatua
Yüklə 3,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|