5
I
FƏSİL
BƏŞƏRİYYƏTİN ƏN ƏSAS QLOBAL EKOLOJİ
PROBLEMLƏRİ
T
əbii mühit – insanın həyatı üçün əvəzedilməz şərtlər-
d
əndir.
B
əşəriyyətin inkişaf tarixinə bir neçə dövr qeyd olun-
muşdur: dəmir, bürünc, mis dövrləri və s. Bizim yaşadığımız
XX v
ə XXI yüzilliklər də tarixdə güman ki, texniki tərəqqi
əsri kimi qeyd ediləcək.
H
əqiqətən də nüvə enerjisinin kəşfi, kosmosun fəthi, lazer
şüasının cilalanması və başqa nəaliyyətlərlə səciyyələnən XX
yüzilliyin m
əşəqqətli təzadları da az olmamışdır. Dünya
müharib
ələri, ictimai-siyasi və iqttisadi inqilablar, çəkişmələr
araşdırdığımız dövrün ən böyük bəlası, ümumbəşəri miqyaslı
t
əhlükə kimi qəbul olunan təzadlar və ekoloji böhrandır.
Lap
yaxın keçmişlə, yəni XX əsrin 50-60-cı illər ilə
müqayis
ə edilərsə son on illiklərdə ekoloji böhran barədə
söz-söhb
ət daha tez-tez təkrarlanır.
Çoxdan sübut
olunmuşdur ki, insan cəmiyyəti mövcud
olduğu dövrdən təbiətə qarşı qəddarlıq edir, bütün canlılardan
f
ərqli olaraq insan öz mühitini korlayır, zibilləyir, zəhərləyir
v
ə bununla da özünə və təbiətə qəst etmiş olur. Əgər uzaq
əcdadlarımız sapandla, dəyənəklə, ox-nizə ilə ov edirdilərsə,
müasir insan bir göz
qırpımında dünyanı alt-üst etmək
qüdr
ətinə malik silahlara və texniki vasitələrə yiyələnmişlər.
M
əhz ona görə də müasir insan geoloji amil sayılır. Axı o,
t
əbiətin iki milyon il ərzində yaratdığı faydalı qazıntı məh-
sullarını başlıca olaraq sonuncu yüzillikdə mənimsəmişdir.
Bununla bel
ə tarix boyu insanların təbiətə, ətraf mühitə
bigan
əliyini iddia etmək də ədalətsizlik olardı. Qədim mən-
b
ələrdən məlumdur ki, hələ eramızdan 5-6 əsr öncə Misirdə
6
mis
əridən zaman havanı korlayan, açıq suları çirkləndirən
misk
ərlərə qarşı xüsusi cəza tədbirləri nəzərdə tutulmuşdur.
Bizim
eranın 12-13-cü yüzilliklərində Fransada Sena çayına
r
əngli, çirkli su axıdan emalatxana ləğv edilmiş, günahkarlar
c
əzalandırılmışlar.
Dem
əli, ətraf mühitin qorunması qayğıları adamları yüz
ill
ərdən bəri narahat edir. Bununla belə biosferin vəziyəti
ilb
əil ağırlaşır, həyat amilləri sayılan suyun, havanın, tor-
pağın keyfiyyəti pisləşir. Çağdaş dünyamızda ekoloji böh-
ranın ümumbəşəri təhlükə olmasına heç kim şübhə etmir.
M
əhz ona görə də qlobal ekoloji təhlükənin hamımıza aid
olmasını qəlbən şüurlu olaraq dərk etməklə, əməli iş üçün
h
əm birgə, həm də fərdi təşəbbüslər göstərməliyik.
T
əsəvvür edək ki, hələ 2300 il öncə Epikur car çəkmişdir:
«
İnsanlar! Siz təbiətin naz-nemətindən qənaətlə istifadə
etm
əklə, ona qarşı qəddarlığınızı ram etmək borcunuzu bir
an bel
ə unutmayın».
Bel
əliklə, bir daha məlum olur ki, biosferin qorunması
z
ərurəti zaman-zaman narahatlıq yaratmışdır.
Planetd
ə ekoloji sabitliyin pozulması qitələr, ölkələr, re-
gionlar üzr
ə müxiəlif dərəcədə qiymətləndirilsə də axar su-
lar,
yağmurlar, atmosfer havası sərhəd bilmir. Müasir kom-
munikasiya, n
əqliyyat vasitələri, iqtisadi əlaqələr nisbətən
lokal m
əhdud ərazilərdə yetişdirilən aşağı keyfiyyətli məh-
sul
ların da dünyanın çox yerinə getməsinə imkan yaratmış-
dır. Hazırda dünyanın müxtəlif regionlarında ekoloji baxım-
dan
ziyansız, təmiz ərzaq əldə edilməsi imkanları getdikcə
m
əhdudlaşır. Çernobl qəzasının «Radioaktiv» əks-sədasının
h
ətta uzaq Avstraliya ərazisində qeyd olunması bu baxımdan
çox
şeyi deyir, izah edir. Ümumdünya səhiyyə təşkilatının
1993-cü il
ə aid yekun sənədlərində göstərilir ki, hazırda dün-
ya
əhalisinin duçar olduğu xəstəliklərin 58% çirkli sularla
7
bağlıdır. 1960-cı ilin məlumatlarında isə bu göstərici cəmi
2% t
əşkil edirdi.
B
əşəriyyət üçün müdhiş təhlükəyə çevrilən ekoloji böhran
bar
ədə dəlil-sübutları sadalamağa ehtiyac qalmır (Çernobl,
Aral gölü,
Yaponiyadakı zəlzələ və sunami, Meksika körfə-
zind
əki fəlakət, atom silahı, müasir səhralaşma, ərzaq və
enerji probleml
əri və s.).
Neolit dövründ
ən başlayaraq cəmiyyət tədricən biosferə
regional miqyas alan t
əsir göstərməyə başlamışdır. Bu
birinci növb
ədə maldarlıq və əkinçiliyin inkişafı ilə əlaqədar
olaraq planetimizin
yaşıl örtüyünün azalması ilə əlaqədardır.
Arxeoloji, paleobotaniki t
ədqiqatlar göstərir ki, quldarlıq
dövrünün
keçmiş bio-geosenozları nəinki aqrosenozlara
çevrilmiş, hətta çox hallarda dağıdılmışdır. Qobi, Qaraqum,
Qızılqum, Saxara səhralarının yerində nə vaxtsa çiçəklənən
sivilizasiyalar
olmuşdur.
Bel
əliklə, bəşəriyyətin tarixində bir çox hallarda ekoloji
böhranlar
ayrı-ayrı dövrlərdə də yaranmış və müxtəlif
regionlarda t
əbii tarazlığı pozmuşdur.
Eramızdan əvvəlki ikinci və üçüncü minilliklrədə Hindis-
tanın şimal-qərbində yaranmış və bəşəriyyətin ilk mədəni
dövl
ətlərinin mərkəzləri olan Xarappa və Mahendro Dara
şəhərləri xarabalıqlara çevrilmişdir.
Arxeoloji t
ədqiqatlar həm də göstərir ki, vaxtilə bu sahə-
l
ər çöl landşaftlarına malik olmuş əhalisi əsasən maldarlıq
v
ə qismən əkinçiliklə məşğul imiş. Torpaqdan düzgün istifa-
d
ə edilməməsi üzündən həmin sahələr səhraya çevrilmiş və
q
ədim mədəni dövlətin və şəhərlərin yox olmasına səbəb
olmuşdur.
Böyük S
əhranın, Orta və Mərkəzi Asiya səhralarının və s.
ya
ranmasında və yaxud da sərhədlərinin genişlənməsində
insanların da fəaliyyəti böyük olmuşdur.
Dostları ilə paylaş: |