Tempus-jpcr: anpassung des lehrbetriebs an den bologna prozessim ingenieurstudium f

75 
 
Şəkil  3.20-də  kondensatorlu  tezlik  çeviricisinin 
sxemi göstərilmişdir.  
 
 
Şəkil 3.20. Tezlik TÖS-nin kondensatorlu qəbuledicisi 
 
VT
1
 və VT
2
 tranzistorları ölçülən tezlikli gərginliklə 
növbə  ilə  açılırlar.  Əgər  VT
1
  tranzistoru  açıqdırsa,  onun 
vasitəsilə  C
2
  kondensatoru  dolur,  C
1
  kondensatoru  isə 
boşalır.  Digər  yarımperiodda  C
1
  kondensatoru  VT
2
 
tranzistoru vasitəsilə dolur, C
2
 isə boşalır. Hesab edək ki, C
1
 
və C
2
 kondensatorları tam dolur və tam boşalır və C
1
=C
2
=C, 
onda cərəyanın orta qiyməti  
CUf
2
I

, 
yəni, qida U gərginliyinin sabit olduğu halda tezliyə  mütə-
nasibdir.  
Praktiki  olaraq  baxılan  sxemdə  xətti  asılılıqdan 
meyletmə  0.2%-dən  böyük  olmur.  Xətalar  C
1
  və  C
2
 
kondensatorlarının  və  qida  mənbəyinin  gərginliyinin  U 
stabilliyi ilə müəyyən olunur.  

---

76 
 
Avtokompensasiyalı  tezlikölçənlər  adlanan  balans 
qəbuledici  qurğular  mürəkkəb  olmalarına  baxmayaraq  daha 
universal  və  dəqiqdirlər.  Sazlanan  tezlik  detektorlu  balans 
qəbuledicinin sxemi şəkil 3.21-də verilmişdir. 
 
Şəkil 3.21.Tezlik TÖS-nin balans qəbuledicisinin sxemi 
Tezlik detektoru TD f
min
 başlanğıc tezliyə sazlanır və 
f=f
min
  olduqda  detektorun    çıxışında  qeyri-balans  gərginliyi 
yaranır  və  onun  qiyməti  bu  fərqə  mütənasib  olur. 
Gücləndiricinin  G  çıxışında  qəbuledici  cihaz  QC  və  tezlik 
detektorunun  sazlama  elementinə  SE  təsir  göstərən  əks 
rabitə qurğusu ƏRQ qoşulmuşdur.  
Tezlik-impuls 
TÖS-lərində 
nəzarət 
olunan 
parametrin  impulslar  tezliyinə  çevrilmə  üsulundan  asılı 
olaraq ötürücü qurğuları iki əsas qrupa ayırmaq olar. Birinci 
qrup  qurğularda  ölçülən  parametr  fırlanma  sürətinə, 
sonradan isə bu fırlanma sürəti impulslar tezliyinə çevrilir.  
Ikinci  qrup  qurğularda  da  ikiqat  çevrilmə  yerinə 
yetirilir:  əvvəlcə  ölçülən  kəmiyyət  köməkçi  elektrik 
parametrinə  (cərəyan və  yaxud  gərginlik) çevrilir, sonradan 
isə bu parametr impulslar generatorunun işini idarə edir.  

---

77 
 
Tezlik-impuls  TÖS-lərinin  qəbulediciləri  kimi,  bir 
qayda  olaraq,  elektrik  və  elektromexaniki  tezlikölçənlər 
istifadə olunur.  
Son  zamanlar  tezlik-impuls  teleölçmə  qurğuları 
kontaktsız elementlər əsasında inkişaf etdirilir ki, bu da işçi 
tezliklərin  yuxarı  həddini  qaldırmağa  imkan  verir.  Müasir 
tezlik-impuls qurğuları aşağı tezlik diapazonu 
Hs
20
f
imars

 
istifadə edirlər. 
3.4.4. Rəqəm  teleölçmə  sistemləri 
Rəqəm  TÖS-lərinə  say-impuls  və  kod-impuls  TÖS-
ləri aiddir. Həm say-impuls, həm də kod-impuls TÖS-lərinin 
üstün  cəhəti  rabitə  kanalının  parametrlərinin  dəyişməsinin 
ötürülən siqnala təsir etməməsidir.  
Say-impuls  TÖS-də  göstərici  cihazın  şkalası  hər 
birində  müəyyən  impulslar  sayı  olmaqla  müəyyən  sahələrə 
bölünür.  Bu  halda  hər  bir  impuls  ölçülən  kəmiyyətin 
müəyyən bir hissəsini ifadə edir.  
Say-impuls  metoduna  əsasən  qurulmuş  TÖS-nin 
blok-sxemi  şəkil  3.22-də  verilmişdir.  Burada  ölçülən 
kəmiyyət  müvafiq  impulslar  sayına  çevrilir,  ikilik  sayğacla 
sayılır. Sayıldıqdan sonra tutuşdurulur və kod kombinasiyası 
rabitə kanalına göndərilir. 
Ölçülən gərginlik U
x
 müəyyən müddətli t
i
 impulsuna 
çevrilir. Stabil tezlik generatoru G1 f
s
 tezlikli, say impulsları 
hasil  edir.  t
i
  impulsunun  təsiri  müddətində  say  impulsları 
sayma  sxeminə  SS  daxil  olur.  Bu  impulsların  sayı  t
i
 
müddətinə 
mütənasibdir, 
yəni 
ölçülən 
parametrin 
funksiyasıdır. 

---

78 
 
 
Şəkil 3.22. Say-impuls metodunun blok-sxemi 
Sayma 
sxeminin 
özəklərinin 
vəziyyəti 
U
x 
kəmiyyətini  ikilik  kodda  əks  etdirir  və  bu,  yaddaş 
elementləri YE ilə təsbit olunur.  Təsbit   olunduqdan  sonra 
takt  impulsları  generatoru  G2  ilə  idarə  olunan  impulslar 
paylayıcısı İP növbə ilə bütün yaddaş özəklərinin sorğusunu 
aparır və impulsları rabitə kanalına göndərir. 
Beləliklə,  tam  kodlaşdırma  tsikli  T  iki  hissəyə 
bölünür:  impulsların  sayılması  və  kod  kombinasiyasının 
ötürülməsi. 
Say 
impulsları 
rabitə 
kanalı 
ilə 
ötürülmədiyindən  onların  tezliyi  kifayət  qədər  böyük 
götürülür  ki,  tam  kodlaşdırma  tsiklinin  və  ötürmənin 
müddətini impulsların sayma müddətinin azalması hesabına 
qısaltmaq mümkün olsun.  
Say  impulslarının  tezliyi  f
s
,  diskretləmə 
d

  nəzərə 
alınmaqla aşağıdakı kimi seçilməlidir: 
,
)
t
t
(
1
f
min
i
imaks
d
s



 

---

79 
 
burada  t
imaks
  və  t
imin
-ölçmənin  yuxarı  və  aşağı  hədlərində 
uyğun  impulsun  ən  böyük  və  ən  kiçik  müddətidir.  Şəkildə 
Ç-çevirici, 
YQ1,YQ2-yaddaş 
qurğuları, 
ME-müddət 
elementi, G1,G2-generatorlardır.  
Rəqəm  TÖS-ləri  kompensasiya  metoduna  görə 
qurula bilər (şəkil 3.23).  
 
Şəkil 3.23. Kompensasiya metodunun blok-sxemi 
Kodlama    prosesində    qabaqcadan    U
x
-ə  çevrilmiş 
ölçülən  kəmiyyət  kompensəedici  gərginliklə  müqayisə 
(kompensasiya)  edilir.  Kompensəedici  gərginlik  ikilik 
sıranın 
U
2
,...,
U
2
,
U
2
0
1
n
n




azalan 
mərtəbələrinə 
mütənasib olaraq pilləvari dəyişir.  
Həssas  müqayisə 
elementi 
HME  (
U
U
x


) 
gərginliklər  fərqinin  işarəsinə  nəzarət  edir.  Əgər  fərq 
müsbətdirsə 
(
U
U
x


), 
onda 
müvafiq 
mərtəbə 
tarazlaşdırıcı  gərginliyin  təşkiledicisi  kimi  saxlanılır.  Fərq 
mənfi  olduqda  bu  mərtəbə  tarazlaşdırıcı  gərginliyin 
formalaşdırılması üçün istifadə olunmur. 
Fərq  müsbət  olduqda  xəttə  ikilik  kodun  müvafiq 
koduna cavab verən impuls göndərilir.  

---