Tofiq Xəzər
Yüklə 1,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017 199 E-antologiya: çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə sistemində öz yerini fərdiləşdirən, özünəməxsus nəzəriyyə və metodologiya-sını yaratmaqda olan tənqid spesifik idrak hadisəsi kimi bu gün tamamilə formalaşmış və şübhəedilməz dərəcədə müstəqilləşmişdir... Məlumdur ki, hələ bədii və fəlsəfi şüurun vəhdətdə olduğu zamanlarda onların ilkin birgəliyində sonralar müstəqil inkişaf yolunu müəyyənləşdirmiş estetika, ritorika, sosiologiya, filologiya və s. kimi tənqidin də rüşeymləri olmuşdur. Təkcə elə bu fakt göstərir ki, tənqid qnoseoloci mənşəyinə görə də digər ictimai şüur hadisələri ilə asılı münasibətdə yox, bərabərhüquqlu münasibətdə olmuş və bu şəkildə də inkişaf etmişdir. Lakin bununla belə, yalnız "rüşeymlərin" təzahür etdiyi dövrü - tənqidin əsaslı yaranma dövrü yox, olsa-olsa bünövrətapma, özülyaratma dövrü hesab etmək olar... Bu dövrün tənqidçi tipi, şərti desək, filosof-tənqidçi idi. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017 200 E-antologiya: çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə Tənqidin yaranışında və özünümüəyyənləşdirməsində ən davamlı mərhələ - ictimai-fəlsəfi elmlərin ikinci diferensiasiyası zamanından, yəni vahid elmi sistemdə estetikanın və filologiyanın müstəqilləşməsi nəticəsində onların özünün də budaqlanması zamanından başladı. Artıq bu mərhələdə tənqid, ümumfəlsəfi fikrin tərkib hissəsi kimi yox, xeyli dərəcədə spesifik-ləşmiş ümumestetik fikrin tərkib hissəsi kimi özünü təzahür etdirir. Tənqid bu mərhələdə öz tədqiqat obyektinə - ədəbiyyata və incəsənətin digər növ-lərinə daha uzaqdan - fəlsəfədən deyil, bir qədər yaxından - estetikadan "baxır". Və bu mərhələnin tənqidçi tipi, estetik-tənqidçidir (şərti deyimdə). Fikrimizcə, tənqidin elmi sistemdəki tarixi inkişaf prosesinin ən ümumi hərəkət istiqaməti XIX əsrin I yarısınadək - Belinski tənqidi dövrünədək, demək olar ki, belə olmuşdur. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017 201 E-antologiya: çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə ...XIX əsrin I yarısından etibarən tənqid öz inkişafının yeni mərhə-ləsinə qədəm qoydu. Sözün müasir mənasında yeni tənqidin yaranmasının ilkin zəruri şərtləri var idi: elmi-fəlsəfi, estetik-tənqidi mübahisələrin Avropa "inhisarından" çıxıb bütün dünyaya yayılması; bədii idrakın öyrənilməsində yeni təhlil metodunun meydana çıxması və s. Bu mərhələdə estetik elmlər sistemində yeni bir şaxələnmə baş verdi və tənqid də ictimai-fəlsəfi elmlərin, filologiyanın, ədəbiyyatın özünün sürətli tərəqqisi və fəal təsiri ilə estetik idrakın inkişafı nəticəsində meydana gələn bu şaxələnmədən törədi. Ədəbi-ictimai ziddiyyətlərin son dərəcə gərginləşməsi, zidd konsepsiyaların açıq-aşkar ideoloci-estetik mübarizəsi bu prosesə güclü təkan verdi. "Belinski tu- fanı", "ədəbi qasırğa", "ideoloci fırtına" tənqid "gəmisinin" möhkəm, onun heyətinin - tənqidçilərin isə dözümlü, döyüşkən olmasını tələb etdi. Tənqid, bəlkə də özündən xəbərsiz halda özünün müstəqilliyi uğrunda döyüşə girdi, bütün incəsənəti "öz əlində" birləşdirən www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017 202 E-antologiya: çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə estetika ilə, həmçinin, ədəbiyyat-şünaslıq və ədəbiyyatla həmhüquq idraki sahəyə çevrildi. İctimai-ideoloci aləmə, ədəbi-estetik həyata bir fəallıq, bir döyüşkənlik, bir mübarizlik, bir cəsarət gətirdi, bədii sistemə daha reflektiv münasibət göstərməyə başladı, estetika və sənətşünaslığı hətta bir sıra hallarda ortodoksallıq və sxematik-likdən təmizlədi. İndi artıq bu sahənin nümayəndələrinə "filosof- tənqidçi", "filoloq-tənqidçi" və s. yox, məhz "tənqidçi" deməyə başladılar. Sənətkarlar, estet və filosoflar tənqidçiləri "dinləməyə" və sözün yaxşı mənasında tənqid-çilərdən "ehtiyat etməyə" başladılar. Tənqidi fikrin inkişafında bu yeni mər-hələdən sonra tənqidə nəyinsə tərkibində muxtariyyət vermək mümkün deyildi. Axı, Belinski tənqidi Belinski fəlsəfəsindən doğan tənqid deyildi. Əksinə, Belinski fəlsəfəsi Belinski tənqidindən doğmuşdur - demokratizm ideyaları da, fəlsəfi-estetik, ictimai-sosioloci ideyalar da Belinski tənqidindən doğmuşdur. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017 203 E-antologiya: çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə Tənqidin spesifikləşməsi prosesi həm də onun öz- özünü təhlilə başlaması ilə, özünəmünasibətlə bağlıdır ki, bu da yalnız yeni mərhələnin məhsuludur... Beləliklə, tənqidin ən ümumi tarixi inkişaf prosesini izlədikdə və filologiyada, bədii sistemdə də inkişaf məqamlarını nəzərə aldıqda, onun, şərti olaraq, üç mərhələdən keçdiyi aşkar olur: İlkin mərhələ - "rüşeym dövrü" (ümumfəlsəfi sistemdə inkişaf) www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017 204 E-antologiya: çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə Orta mərhələ - tənqidin estetik-ədəbi, filoloci, bədii fikrin tərkib hissəsi olduğu dövr (ümumestetik sistemdə inkişaf). Yeni mərhələ - tənqidin öz sferasında müstəqil təfəkkür hadisəsi kimi formalaşdığı dövr (ümumidrak sistemində spesifik inkişaf). * * * Çoxdandır ki, tənqidə "bədii tənqid" deyirlər. Lakin açığını desək, bu termindəki "bədii" istilahı araşdırıcıları bir qədər çaşdırır. Bu nöqtədə onlar tərəfindən tənqidlə bədii ədəbiyyat arasındakı, daha dəqiq desək, elmi-estetik idrakla bədii idrak arasındakı hüdudlar tam silinir və hər iki təfəkkür sahəsi eyniləşdirilir. Bu məsələ ilə bağlı prof. Yüklə 1,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|