Türk xalqları tarixi kafedrası – 25
Azərbaycanda türk xalqları tarixinin tədqiqi və tədrisi məsələləri
85
2. Əsməd Muxtarova.
Türk xalqlarının tarixi (qədim dövlər və orta
əsrlər). Bakı, 2013. – 446s.
3.Vəli Həbiboğlu. Qədim türklərin dünyagörüşü. Bakı, 1996.
4.Yunus Oğuz. Тürkün tarixinə yeni bir baxış. Bakı, 2007.
5. Алексеев Н.А. Ранние формы религии тюркоязычных
народов Сибири. Новосибирск, 1980. – 316c.
_________________________
FƏRİDƏ ALLAHVERDİYEVA
Bakı Dövlət Universitetinin
Türk dünyası tarixi ixtisası üzrə II kurs magistrantı
E-mail: faridaallahverdiyeva@gmail.com
FRANSIZ TÜRKOLOQ JAN PAUL RUİNİN
TƏDQİQATLARINDA ORTA ASİYA TÜRKLƏRİNİN
DİNİ DÜŞÜNCƏSİ
Elmi rəhbər:
Siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru Məşdi İSMAYILOV
Bakı Dövlət Universiteti
Açar sözlər: Jan Paul
Rui, Orta Asiya
, türklərin dini, dini inanclar ,
Göy tanrı, İslam
Türk tarixini öyrənən müasirlərimiz sırasında məşhur türko-
loq, fransız şərqşünas alim Jan Paul Ruinin araşdırmaları, qədim
türk tarixinin öyrənilməsində önəmli yerə sahibdir. 1925-ci ildə
Fransada doğulmuş
şərqşünas, əvvəl Parisdə Şərq Dilləri Məktəbin-
də, sonra da “Ecole de Luvr” Tarix Elmləri Akademiyasında təhsil
aldı. Şərqşünaslıq (şərq dilləri və ədəbiytatı) üzrə doktora müdafiə
etmişdir. Türkiyə və xüsusilə orta Asiya ilə bağlı əsərlərini 1950-ci
illərin sonlarında yazmağa başlamışdır. 1971-77-ci illərdə Parisdə
təşkil edilən, iki böyük islam-türk sənətləri sərgilərini hazırlamış,
Atatürk Mədəniyyət Mərkəzi də daxil olmaqla, bir çox fransız və
beynəlxalq elmi dərnəyə üzv seçilmişdir.Türkiyədə daha çox tanı-
nan xarici türkoloqlardan biridir. Orta Asiya mədəniyyəti ilə bağlı,
Türk xalqları tarixi kafedrası – 25
Azərbaycanda türk xalqları tarixinin tədqiqi və tədrisi məsələləri
87
Qədim türklərin Göy tanrı inancına mənsub olduğunu vurğu-
layan tədqiqatçı, türklərin, insanın vücuda gətirdiyi heç bir əşyanı
tanrı olaraq qəbul etmədiyini bildirir. Varlığını ən uca şəkildə vəsf-
ləndirən Tenqri, Göy Tanrıdır. Tenqri mavidir, əzəlidir, qüdrətlidir
və buyruq verəndir. İnsanlar üzərində təsir gücünə malikdir, ölüm-
dən başqa cəza bilməz. İnsanlarla, xəbərçiləri qartallar, şahinlər, ya-
şam verən şüalar vasitəsilə əlaqə qurar. Şamanların və hökmdarla-
rın ona çata biləcəklərinə inam var. Yüksək ruhlardan ayırd edilmə-
si heç də asan olmayan ikinci kateqoriyalı tanrılar, Tenqriylə eyni
anda qərar verə bilər və ona bağlıdırlar. Misal olaraq, Tenqrinin qo-
ruduğu və birlikdə qərar aldığı Torpaq ana göstərilə bilər. Daha
sonra, yer üzünün və müqəddəs suların ruhları, ya da başqa deyişlə
“sərbəst buraxılanlar (iduq)” gəlir. Bəzi heyvanların ruhları da mü-
qəddəs sayılır. Belə heyvanlar da “İduq” adlanır. Bu heyvanların əti
yeyilə, südü sağıla, yunları qırxıla bilməz, nədə ki, minik olaraq
istifadə olunmaz. Yeni doğum edən qadınların və yeni doğan uşaq-
ların qoruyucusu da, tanrıça Umaydır. Göy tanrıdan ayrı qəbul edi-
lən digər bir tanrı, “Zaman Tanrısı” Öd Tenqridir. Ruinin araşdır-
malarından aydın olur ki, o dövrdə digər tanrılardan
Tenqri ilə, eyni
anda bəhs edilməzdi. Hətta, türkcə yazılı mətnlərdə adları belə ke-
çilmir, sadəcə olaraq müqəddəs ruhlar olaraq adlandırılır. Bununla
yanaşı, tanrıya hörmət və itaət əlaməti olaraq göyə və digər tanrıla-
ra qurbanlar verilməsi də, dini dünyagörüşün ayrılmaz parçasına
çevrilmişdir. Rui, şaman türklərdəki qurban rituallarının sosial tərə-
finə diqqətimizi çəkməkdədir. Buna görə, tanrılara qarşı sırf hörmət
göstərməyin bir ifadəsi olan qurban mərasimlərinin məqsədi möv-
cud ictimai düzənin mühafizə olunmasıdır. Belə ki, qurban verən
şaman, bununla göy üzünün çökməməsini, yerin batmamasını, hey-
van sürülərinin artmaya davam etməsini və uşaqlarının çoxalmasını
arzulamaqdadır. Qədim inanç sisteminin mühüm elementi olan qur-
ban vermə mərasimləri, qədim türklərin ictimai və dini həyatlarında
çox əhəmiyyətli bir yerə sahib olmuşdur.
Bununla birlikdə, türklər tarixdə ən çox din dəyişdirən millət-
lərdən biridir. Tədqiqatçıya görə, bu vəziyyətin əsas səbəbi, türklə-
rin həddindən artıq fanatizm sahibi bir millət olmamasıdır.Türklər,