Uot 81-11 MÜXTƏLİFSİstemli İNGİLİs və azərbaycan diLLƏRİNDƏ tamamliq budaq cüMLƏLƏRİ VƏ onlarin müqayiSƏLİ TƏHLİLİ
Yüklə 1,53 Mb. Pdf görüntüsü
|
26
Bu da müəyyən mənada hər hansı bir araşdrıma mətninin bədii mətn strukturuna yaxınlaşması demək idi. “Postmodern romanın meydana gəlməsi modern romanın janr xüsusiyyətlərindən imtina
Bildiyimiz kimi, postmodernizm tam mənası ilə keçmişə biganə deyil, onu inkar etmir. Modernizmdə müşahidə etdiyimiz yenilikçilik meyilləri kənar təsirlərin köməyi olmadan qurulurdu və bu kənar təsir də keçmişin harmonik düzənindən ibarət idi. Halbuki postmodernizm keçmişə pərəstişi kənara qoydu və onu yenidən yazmağa, yenidən yaratmağa başladı. “Postmodernizm isə
[3,62]. “Mələklər və İblislər” romanı bu baxımdan aktual olduğu üçün Den Braunun keçmişə müraciətlə qurduğu struktur birbaşa formalaşmamışdı. Bu sistemin formalaşmasında keçmişə müraciət önəmli mövqedə idi. Qeyd etdiyimiz dekonsturksiya romanda aktual oyun texnologiyası yaradır. Postmodern oyun texnologiyasından danışdığımız zaman əsərdəki simvolların təşkilat və ya şəxs şəklində dövlət orqanlarına nüfuz etməsi, orada kök atması prosesini də gözdən qaçırmamalıyıq: “Vudro Vilson 1921-ci ildə radio ilə üç dəfə çıxış edərək, illüminatların Birləşmiş Ştatların bank sistemi üzərində nəzarətin gücləndirdiyi barədə xəbərdarlıq etmişdi. Verilişin stenoqramından birbaşa sitatını eşitmək istəyirsənmi? - Düzünü desəm, o qədər də yox. - Yox, qulaq as. ABŞ-ın prezidenti dedi: “O qədər mütəşəkkil, o qədər ələkeçməz, o qədər hər şeyi əhatə edən və qəbahətli qüvvə mövcuddur ki, kimsə ona qarşı tənqidlə çıxış eləmək istəsə, bunu pıçıltı ilə etsə, daha salamat olardı” [1,337]. Tarixi faktlarda da müşahidə etdiyimiz üzrə bu məsələ prinsip etibarilə müxtəlif əsərlərin struktrunda özünə yer tutan ümumbəşəri bir problemə çevrilə bilər. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, bir çox təşkilatlar qollanmaq, budaqlanmaq üçün məhz hakimiyyətlərin gücünü alət edirdi, beləcə, onlar öz ideyalarını rahatca yaya, əhalini öz ideyalarının mərkəzinə gətirə bilirdilər. Yazıçının dekonstruksiyasını fərdiləşdirməsi müəyyən mənada mətni tarix və alternativ tarixlə qarşı-qarşıya qoyur. Bu da əsərin strukturunun aydınlaşdırılması zamanı oxucunu çətin vəziyyətə salır.
Den Braun postmodern oyun texnologiyası qurduğu zaman kənar təsirlərə qapılmır, əsərin süjetini olduğu, olacağı kimi qurur. Postmodernist strukturun tələb etdiyi mətn formatını təxəyyül süzgəcilə birləşdirərək maraqlı nümunə yaradır. Sərhədlərin, məsafələrin və lokallığın statusunun dəyişməsi cəmiyyətin quruluşuna təsirsiz ötüşmədiyi kimi, əsərlərin də struktuturuna səssiz qalmır. Artıq cəmiyyət təsisatları və ya hər hansı coğrafi anlayışın kökünü axtarmağa vaxt sərf etmir. “Postmodernizmdə məsafələr və lokallıq kimi anlayışların statusu dəyişib. Artıq bir çox malların, təsisatların və ya anlayışların coğrafi mənşəyi mənasızlaşıb. Avropada kim belə bir fakta maraq göstərir ki, tomatın vətəni haradır, yaxud əriştə haradan gəlib?” [3,60] Postmodernist oyun texnologiyasından danışdığımız zaman onu da qeyd etməliyik ki, bu cərəyanda yazılan əsərlər bəzən araşdırma əsərlərilə ilə də qarışıq salına bilir. Yəni sırf olaraq əsərin tam bədii və ya elmi-araşdırma əsəri olmasını təyin etmək çətin olur. Den Braunun əsərlərində, əsas da tədqiqata cəlb etdiyimiz əsərlərində bu məqamlara rast gələ bilirik. İstər “Da Vinçi şifrəsi”, istər “Mələklər və İblislər”, istərsə də “Cəhənnəm” romanlarında rastlaşdığmız tarixi hadisələrdə müəllif bizi hədsiz bilgiləndirir və oxucu çox zaman tarixi əsər və ya roman oxuduğunu qarışıq salır. Digər tərəfdən də qeyd edək ki, postmodern oyun texnologiyası olaraq bu cür gedişlərin edilməsi normal hal sayıla bilər. Bədii mətnin srtukturuna müəyyən qədər zərbə vurmasına baxmayaraq,
27
postmodernistlər bunu normal qəbul edir və öz əsərlərində bu prinsipi vahid konsepsiyaya salmağa çalışaraq istər tarixi, istərsə də xəyal gücünə söykənən alternativ tarix müstəvisində şərh edirlər. Təsadüf deyildir ki, cərəyan ilk yarandığı vaxtlarda ciddi tənqid olunurdu. İstənilən halda əsərlərin strukturuna zərbə kimi qəbul edilən bu cərəyan sonradan yazılan əsərlər vasitəsilə bədii mətndə oturuşa bildi və bu oturuşma sonradan kütləvi hal alaraq bu cərəyanı axına və cəmiyyətin güzgüsünə çevirdi. İncəsənətdə yaranan sonradan ədəbiyyata yol açan bu cərəyan bir müddət sonra sosaillaşma sferasına daxil olmağı bacardı. “Bütün quruluşlardakı nüfuzu hədəf alan postmodernizm, birləşdirici təzyiq mərkəzinin ortadan qaldırılması düşüncəsinə dayanmaqdadır. Postmodernizm, memarlıqda, fəlsəfədə, siyasətdə, sənətdə “modernist strukturun və postmodernist pozuçuluğun” bir spiral şəklində davam etdiyi bir sürəcdir.” [8,5] Bu spiral şəklində davam edən irəliləmənin, təbii ki, mənfi tərəflərindən biri də zəif mətnlərin qabağının açılmasıdır. Belə ki, işıq üzünə çıxmayan zəif əsərlər postmodern ədəbiyyat adı altında yayılmağa, kəmiyyət uğuru qazanmağa başlayır. Əsərlərinin bədii struktur, mətn quruluşu baxımından zəifliyinə baxmayaraq, müəlliflər bunu postmodern nümunə adlandıraraq özlərinə bəraət qazandırmağa başlayırlar. Ən pisi də odur ki, bu mənfi təzahürlər də sosiallaşdı və intiharların, ölümlərin çoxalmasına yol açır. Yazıçı postmodernist əsərdə srtuktur, süjet qurduğu zaman oxucudan çox şeyi gizlədə bilmir. Mətnin təhkiyəçisini, obrazların xarakterini oxucu deyil, yazıçı özü müəyyən edir. Bu da sitatda qeyd olunduğu kimi, bir növ klassik mətnləri xatırladır. “Gerçəklik və əksetdirmə estetikasını tərk edən postmodern yazıçı əsərinin qurma olduğunu və mətnin təhkiyəçilərini oxucuya tanıtmaqdan çəkinmir. Öz varlığını mətn içində aydın göstərir. Bu baxımdan klassik dövr mətnlərin oxucuya məlumat verən, varlığını gizlətməyən didaktik təhkiyəçi tipini xatırladır. Postmodern yazıçı, bu xüsusiyyətilə keçmişin oxucuya varlığını hiss etdirən tərəfdən təhkiyəçi tipinə bənzəsə də, onun məqsədi oxucuya məlumat vermək və bir mesajı açıqlamaq deyil.” [7,91] Əsərin özünün dekonstruksiyası ilə müəllifin dekonstruksiyası arasında müəyyən mənada fərqliliklər var. Bu daha çox yazıçının təxəyyülü, alternativ tarixin mümkün modeli və postmodernizmin struktur mahiyyəti ilə ölçülür. Müəllif qarşısına qoyduğu mümkün dekonstruksiya modelini alternativ tarix və təxəyyül gücüylə birləşdirərək əsərin bədii gücünü artırır. Təməlçilik ənənəsinin sonuna işarə olan bu model fəlsəfi düşüncəyə də təsirsiz qalmır. “Mənşəyi XIX əsrin ortasından sonuna söykənən təməlçiliyin sona çatmasının fəlsəfi düşüncədə əhəmiyyətli şəkildə təsnif olunması nəticəsinə müqavimət göstərmək çətindir.” [6,26] “Mələklər və İblislər” əsərində bu struktur davam etdirilərək yazıçının yaradıcılığının müəyyən konturlarını cızmağa kömək edir. Kilsə və antikilsə, həmçinin ehkam və antiehkam qarşıdurmaları əsərdə vacib faktorlar olduğu üçün oxucu, ilk növbədə, mətnin orijinal varinatına meyillənməyə çalışır. Bu meyillənmə oxucunun mətnin yaratdığı mədəni, sosial, həmçinin fəlsəfi analizləri də duymasına kömək edir. “Bütün bu addımlar, həmçinin “postmodern” konsepsiyasının polisemantikliyi postmodern və onun cəmiyyətdəki göstəricilərinin mədəni, sosioloji, fəlsəfi analizlərinə səbəb olur. Bu səbəblə ictimai dəyişikliklərlə bağlı problemlərə kompleks yanaşma zərurəti tədqiqatların interdisiplinar təşkilini tələb edir.” [5,4] Müəllif birmənalı olaraq postmodern oyun texnologiyasının qoyuluşunu bir problem kimi görmür və bu problemdən uzaq qaçmağa meyillənmir. Modernist əsərlərdən fərqli olaraq, postmodernist əsərlərdə nisbətən mətndə struktur qurma anlayışı daha spesifikdir. Modernizm keçmişə etiraz edən, mətnləri yenidən quran bir prinsipial cərəyandır. Əsərləri yamsılamadan uzaqlaşdıraraq yeni formata sürükləməyə meyilləndirir. Yeni üslub kultunun yaranması məhz yeni format üzərindən əsərlərin fərqli rakursda formalaşmasını təmin edən anlayışlar arasında idi. Postmodernizm də modernizmdən sonrakı dövrün məhsulu kimi yazıçıları ənənəvi olaraq postmodern oyun texnologiyası və müəllif dekonstruksiyasının mərkəzinə gətirdi. “Modernizm
Yüklə 1,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|