Uot 81-11 MÜXTƏLİFSİstemli İNGİLİs və azərbaycan diLLƏRİNDƏ tamamliq budaq cüMLƏLƏRİ VƏ onlarin müqayiSƏLİ TƏHLİLİ
Yüklə 1,53 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- UOT 336.6 MATERİAL EHTİYATLARININ VƏ MƏSRƏFLƏRİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ METODLARI
- “ELMİ XƏBƏRLƏR”
60
MATERİAL EHTİYATLARININ VƏ MƏSRƏFLƏRİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ METODLARI ƏHMƏDZADƏ MEHMAN İMAMVERDİ oğlu Sumqayıt Dövlət Universiteti, dosent e-mail: azmexim18@gmail.com
İstehsal fəaliyyətini həyata keçirmək üçün sahibkarlar əsas və köməkçi materiallar, yanacaq, komplektləşdirici məmulatlar, ehtiyat hissələri və digər material ehtiyatları alır və hesabatda onların faktiki maya dəyəri üzrə uçotunu aparırlar. Nəzərə alsaq ki, müəssisələrdə və təşkilatlarda mühasibat uçotu və hesabatı ilə bağlı münasibətlər “Mühasibat uçotu haqqında” Qanunla və “Büdcədən maliyyələşən idarə, müəssisə və təşkilatlarda mühasibat uçotunun planı və onun tətbiqinə dair “Təlimat”la tənzimlənir, onda bu qurumlarda material ehtiyatlarının və məsrəflərinin uçotunun aparılması qaydalarını müəyyənləşdirən qanunvericilik müddəalarını da məhz həmin mənbələrdə axtarmaq lazımdır. Hələ 1995–2004-cü illərdə tətbiq edilmiş “Mühasibat uçotu haqqında” birinci Qanunun 10-cu maddəsinə və Təlimatın “Material ehtiyatları” adlanan 2-ci bölməsinə uyğun olaraq, istehsala silinən material məsrəflərinin uçotu ehtiyatların qiymətləndirilməsinin metodlarından biri ilə (orta maya dəyəri üzrə; vaxta görə birinci alınanların maya dəyəri üzrə; vaxta görə sonuncu alınanların maya dəyəri üzrə) aparılır. Lakin həmin qanunun 1995-ci ildən və təlimatın isə 1998-ci ildən qüvvədə olmasına baxmayaraq, Azərbaycan Respublikası ərazisində fəaliyyət göstərən müəssisələr və büdcədən maliyyələşən təşkilatlar material ehtiyatlarının və məsrəflərinin qiymətləndirilməsinin yeni üsullarının məzmununu və tətbiqi mexanizmini aydınlaşdıra bilmirlər. Mühasibat uçotunun beynəlxalq standartlar əsasında yenidən qurulduğu müasir dövrdə materialların yeni üsullarla qymətləndirilməsinə maraq daha da artır. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, material ehtiyatları və məsrəfləri uçotda və hesabatda onların faktiki maya dəyəri üzrə əks etdirilir. Faktiki maya dəyərinin müəyyənləşdirilməsi qaydası material qiymətlilərınin növündən, onların təşkilata daxil olması qaydasından və qiymət səviyyəsinin dinamikasından bilavasitə asılıdır. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində müəssisə tələb olunan materialları fasiləsiz surətdə dəyişilən bazar qiymətləri üzrə əldə edir. Material məsrəflərinin orta maya dəyəri üzrə uçota alınması hesabat gostəricilərinin təhrif olunması və mənfəətin məbləğinin süni surətdə azaldılması ilə nəticələnir [1, 25]. Yuxarıda göstərildiyi kimi, “Mühasibat uçotu haqqında ”Qanunla material ehtiyatlarının və məsrəflərinin vaxta görə birinci alınanların maya dəyəri və ya FİFO, habelə vaxta görə sonuncu alınanların maya dəyəri və ya LİFO üzrə qiymətləndirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. FİFO metodu (“First-in , first out”) mühasibat dilində “birinci daxil oldu – birinci satıldı” kimi başa düşülür. Bu metotdan istifadə ona əsaslanır ki, əvvəl alınan əmtəə-material ehtiyatları tez satılır və ya sərf olunur. LİFO (“Last-in, first out”), yəni “axırıncı alındı-birinci satıldı” metodu axırıncı alınan vəsaitlərin birinci satılması və ya sərf olunması ideyasına əsaslanır. Göstərilənlərlə yanaşı, Qərb fırmalarında materialların qiymətləndirilməsi üçün daha iki metotdan (HİFO və LOFO) istifadə olunur. Məsələn: bu metodların tətbiq edilməsinə dair Almaniyanın Ticarət Məcəlləsində müvafıq müddəalar vardır. HİFO metodu ən baha qiymətə alınan Sumqayıt Dövlət Universiteti – “ELMİ XƏBƏRLƏR”– Sosial və humanitar elmlər bölməsi Cild 13 № 3 2017
61
materialların, LOFO isə ən ucuz alınan materialların birinci növbədə sərf olunması fərziyyəsinə əsaslanır [4, 74]. Göstərilən metodların tətbiqolunma mexanizmini aydınlaşdırmaq üçün nəzərə alınmalıdır ki, rüb və il ərzində müxtəlif qiymətlər üzrə alınan və istehlak olunan materiallar neftayırma və sement zavodlarının, un dəyirmanlarının, çörək zavodlarının, tikinti müəssisələrinin və tikinti abadlaşdırma tədbirlərini həyata keçirən təşkilatların anbarlarına və ya yeraltı çənlərinə fasiləsiz surətdə daxil olur və istehsal məqsədləri üçün sərf edilir. Buna uyğun olaraq, rüblük və ya illik hesabatlarda faktiki material məsrəflərinin və hesabat dövrünün sonunda material üzrə qalığın yuxarıda nəzərdən keçirilən metodlarla qiymətləndirilməsi qaydasını benzindoldurma məntəqəsinin timsalında aydınlaşdıraq. Nəzərə alınmalıdır ki, inflyasiya şəraitində müxtəlif qiymətlər üzrə alınan yanacaq məntəqənin çənlərinə axıdılır və oradan satılır. Satılacaq yanacağın maya dəyərinin hesablanması üçün hesabat dövrünün əvvəlində və sonunda yanacağın çəndəki qalığının həcmi müəyyənləş- dirilməlidir. Yekun məlumatlar cədvəl 1-də verilmişdir. Cədvəl 1. İlkin məlumatlar
Tarix Əməliyyatlar Miqdar (ton) Vahidin maya dəyəri (min man.) Ümumi maya dəyəri (min man,) 1 iyul Qalıq
20 950,0
19000 10 iyul
Alınmışdır 200
980,0 196000
28 iyul Alınmışdır 210 920
193200 9 avqust Alınmışdır 150
1010 151500
25 avqust Alınmışdır 200 1120
224000 10 sentyabr Alınmışdır 220
1050 231000
25 sentyabr Alınmışdır 250 1100
275000 III rüb
Satış üçün cəmi 1250
X 1289700
30 sentyabr Qalıq
120 X X Tələb olunur: yuxarıdakı məlumatlar əsasında yanacaq materialları məsrəflərinin və qalığının maya dəyərini, orta maya dəyərini, FİFO, LifO, HİFO LOFO metodları ilə hesablamaq. Ən əvvəl rüb ərzində satılan yanacağın miqdarını hesablayırıq, yəni: 20+(200+210+150+200+220+250)-120= 1130 ton III rüb ərzində satılan yanacağın maya dəyərinin hesablanması. a) Orta maya dəyəri üzrə: 1 ton yanacağın orta maya dəyərini rüb ərzində satılan yanacağın həcminə vurmaq lazımdır, yəni: 1) 1289700:1250=1031,76 man 2) 1130x1031,76=1165888,8 min man. b) FİFO üzrə: (20x950)+(200x980)+(210x920)+(150x1010)+(200x1120)+(220x1050)+ +(130x1100)= 1157700 min man. c) LİFO üzrə: (250x 1100)+(220x 1050)+(200x 1 120)+( 150x1010)+(210x920)+( 100x980)= =1172700 min man. ç) HİFO üzrə: (200x 1120)+(250x 1100)+(220x 1050)+( 150x 1010)+(200x980)+(20x950)+ (90x920)=l 179300 min man. d) LOFO üzrə: (210x920)+(20x950)+( 1020x980)+( 150x1010)+(220x 1050)+(250x 1 100)+ +(80x1120)= 1 155300 min man. III rübün sonunda satılmış yanacaq qalığının maya dəyərinin hesablanması: a) Orta maya dəyəri üzrə: 120x1031,76=123811,2 min man. b) FİFO üzrə: 120x1100=132000 min man. Əhmədzadə M.İ. Yüklə 1,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|