Vujudga kelganligidan tashqari, o‘troq hayotning boshlanganligi bilan
Yüklə 0,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Mavzuning o‘quv maqsadi:
Talabalarga O‘rta Osiyo Rossiya imperiyasi tarkibida: me’morchilik, musiqa, tasviriy san’at, ilm- fan rivoji hamda o‘lkada jadidchilik harakati va siyosiy jarayonlar haqida ma’lumotlar berish. Rus bosqiniga qadar Turkistonda keng tarmoqli xalq maorifi o‘choqlari: maktablar va madrasalar mavjud edi. Istilochilar ular- ning faoliyati bilan tanishib, mustamlakachilikning bundan keyingi taqdiri uchun o‘sha maktab va madrasalarning g‘oyatda xavf- li ekanligini tushunib yetgandilar. Shu bois chorizm o‘lkada rus- lashtirish siyosatini ayni shu sohadan boshlab, bu soha bo‘yicha o‘z dasturini ishlab chiqadi. Ayniqsa bu sohada K.P.Kaufman jon kuydirib faoliyat ko‘rsatgandi. 1866-yilda Toshkent Rossiya tomonidan bosib olinganidan bir- yil o‘tgach, Toshkent shahrida birinchi rus maktabi ochildi, bundan keyin Turkistonning boshqa shaharlarida ham rus maktablari ochila boshladi. 1876-yildan e’tiboran Turkiston o‘lkasidagi o‘quv yurtlari boshqarmasi tuziladi, shu-yili Toshkentda erlar va xotin-qizlar progimnaziyalarining quyi sinflari ochiladi. 1880-yili Imperiya Davlat Kengashining qarori bilan Turkistonni ruslashtirish siyosatining yangi bir jabhasi xalq maorifiga qaratildi. Kaufman kengashda Turkistonda ruslar bilan mahalliy millat bolalarini birgalikda 123 davom etayotgan bir davrda osiyoliklar tog‘larda korizlar orqali kanallar qurishmoqda. Uning tubidan o‘nlab sajen yuqori suvlarni chiqarishmoqda, bir qoyadan ikkinchi qoyaga arg‘amchi tortib tarnov yordamida suv olishmoqda, bular esa bizdagi donishmandlarning tushiga ham kirmagan”. Rus olimlari, sayyohlari, savdogarlari Qo‘qon xonligidagina emas, balki o‘lkaning boshqa joylarida ham sun’iy sug‘orish usulini o‘z ko‘zlari bilan ko‘rib yuksak baho berganlar. Turkiston xalqlari madaniyati haqida Turkiston general-gubernatori S.M.Duxovskiyning 1899-yili podshoga yozgan dokladida qiziqarli fikrlar bor. Jumladan, u shunday yozadi: “Uzoq vaqtlar mobaynida Buxoro butun musulmonlar olamida musulmon huquqshunosligi va ilmining mo‘tabar markazi sifatida tan olib kelingan, boz ustiga bu obro‘-e’tiborni hanuz yo‘qotmay kelayotir. Bir vaqtlar O‘rta osiyolik ruhoniylar, qonunshunos arab tili bilimdonlari faoliyatining ahamiyati naqadar ulug‘ bo‘lganini bugungi kunda butun dunyodagi musulmon-sunniylar qo‘llayotgan mashhur va mo‘‘tabar shariat majmualarining ayrimlari O‘rta Osiyoda bitilganini eslashning o‘zigina kifoya. “Hidoya-i-Sharif” Marg‘ilonda, “Aqoid” Buxoroda, “Hikmat-ul-Ayn” Samarqandda yaratildi. Musulmon olamiga shariatning so‘nggi talqinini O‘rta Osiyo taqdim etdi. Bulardan tashqari, bu o‘lka olamga Navoiy, So‘fi Olloyor, Ahmad Yassaviy, Mashrab kabi shoir-so‘fiylarni berdi”. Xullas Turkistonda Rossiya bosqiniga qadar aholining savod- xonlik va madaniyati darajasi ba’zi kimsalar ta’kidlagani singari qoloq bo‘lmagan. To‘g‘ri, hozirgi davrga nisbatan oladigan bo‘lsak, savodsizlar Turkiston o‘lkasida XIX asrda ko‘p bo‘lgan. Ammo o‘tgan o‘sha XIX asrda qaysi mamlakatda ahvol bundan ko‘ra yaxshiroq edi? Shuning uchun xalqimizning o‘tmish tarixini nodonlarcha qora bo‘yoqlarda yoritishga istiqlol tufayli barham berilmoqda. XIX asrning ikkinchi yarmida o‘lkaning ijtimoiy-madaniy hayo tida albatta ba’zi bir ijobiy o‘zgarish va yangiliklar bo‘ldi. Bu o‘zgarishlar va yangiliklar mustamlakachilar tomonidan yerli xalqlarning talab va ehtiyojlarini qondirish maqsadida ro‘yobga chiqarilgani yo‘q. Balki, birinchi navbatda va asosan bosqinchilarning talablari va manfaatlari nuqtai-nazaridan amalga oshirildi. Ana shunday yangilik va o‘zgarishlardan biri o‘lkada aholiga xizmat qiluvchi madaniy 122 etgan holda aholining savodxonligi – 19,55 foiz bo‘lgan». Axir mustamlaka Turkistonidagi juda ko‘p eski maktablarda oliy ta’lim beradigan o‘quv yurtlarida ajdodlarimiz farzandlari ta’lim olgan liklari, madrasalarda mudarrislar, mahallalarda savodxon ayollar otinoyilik qilib, shariat (fiqh) qonunchiligidan ta’lim-tarbiya ber ganlari, o‘sha o‘quv muassasalarida ko‘plab yurtdoshlarimiz o‘qib, zamonasining savodli kishilari bo‘lib yetishganini unutmaslik kerak. XX asr boshlarida butun o‘lka bo‘yicha jadid maktablarining necha tarmog‘i yuzaga kelganini ham e’tibordan chiqarmaslik lozim. Ehti mol shu boisdan mashhur rus olimlaridan akademik V.V.Bartold, A.D.Middendorf, sayyoh olim A.L.Fedchenko, sharqshunoslardan V.P.Nalivkin, A.L.Kun va boshqalar o‘lkadagi maorif taraqqiyotiga yuqori baho berganlar, xalqimizning madaniyatiga hayron qolgan- lar va uni olqishlaganlar. A.Middendorfning 1882-yilda chop etilgan “Очерки Ферганской долины” kitobida shunday satrlarni o‘qiymiz: “Farg‘ona viloyatida qadimdan o‘troq holda yashashni sevgan mehnatkash qabilalar istiqomat qilishadi. Albatta, o‘ziga xos betakror sharoiti bo‘lgan Farg‘ona yuksak madaniyatli mamlakatlar cho‘qqisiga ko‘tarildi”. A.Middendorfning so‘ziga qaraganda XIX asrga yevropaliklar yer xo‘jaligi ravnaqiga harakat qilib maqsadlariga erisholmayotgan bir paytda Farg‘ona vodiysida bu muammo ancha burun hal bo‘lgan, u joylarda dalalar sug‘orilar, yaylovlar esa o‘g‘itlantirilarkan. Olim o‘z fikrini davom ettirib yozadi: “Farg‘onada qilingan ish- larga havas qildik, bu yerdagi zaminga nisbatan yuksak madaniyat boshqa yerlarga qaraganda ko‘proq saqlanib qolganligini ko‘rdik. Bir qancha yerlarni ko‘zdan kechirib shu xulosaga keldikki, Farg‘onada yer xo‘jaligini ehtiyotkorona va mohirona olib borishar ekan. Bu esa hayratda qoldiradigan haqiqiy madaniy mehnat eng katta zanjirining bir qismi ekaniga ishonch hosil qildik”. “Golos” gazetasi 1874-yil 29 avgust sonida suv xo‘jaligi masalasi haqida bunday yozadi: “amalda ko‘pincha tuzemetslardan (ya’ni ma halliy aholidan) ko‘p narsani o‘rganishga to‘g‘ri kelmoqda. Irri gatsiya haqida Rossiyada oxirgi vaqtgacha o‘ylanmagan edi. Osiyoda esa bu soha yuksak darajada rivojlangan va albatta, dalalarni sun’iy sug‘orish bo‘yicha biz O‘rta osiyoliklarga hech narsa o‘rgata olmaymiz. Bizda Janubiy Rossiyada irrigatsiya borasida tortishuvlar 119 o‘qitish masalasini ko‘taradi. U musulmon va rus maktablarining ajralib turishi iqtisodiy va siyosiy jihatdan zararli deb hisobladi. Bu g‘oyani Kaufmanning izdoshi general-leytenant N.O. Rozenbax (1884-1889) davom ettirib, ibtidoiy turdagi boshlang‘ich maktablar – rus-tuzem maktablari tarmog‘ini yaratish loyihasini ishlab chiqdi. 1884-yilda Toshkentda birinchi rus-tuzem maktabi ochildi, ularning soni XIX asr oxirida yuzdan oshib ketdi. Bunday maktablarda o‘quv kuni ikki qismdan iborat bo‘lib, birinchi qismda ikki soatlik mashg‘ulotni rus o‘qituvchisi, ikkinchi qismda esa saboqni o‘zbek muallimi olib borgan. O‘quv-yili 125 kundan oshmagan. 1887-yilda rus-tuzem maktablari uchun umumiy tarzda tuzilgan dastur ishlab chiqilgan. Bu maktablar uchun darsliklar sistemasi ham bo‘lmagan. O‘zbek bolalarini rus tiliga o‘rgatish metodlari tasodifiy xarakterda bo‘lgan. Mana shular natijasida rus-tuzem maktablarini kamdan-kam mahalliy millat vakillari bitirib chiqqanlar. Maktabni tamomlaganlar ruschani odatda ancha tez va ravon o‘qiganlar, rus grammatikasiga doir biron bir qoidani ham yoddan aytib bera olganlar, lekin og‘zaki so‘zlashda qo‘pol xatolar qilganlar. XIX-asr oxiriga kelganda Turkiston o‘lkasidagi rus-tuzem mak- tablari uchun darsliklar sistemasi tuzilgan. Bu sistema ko‘rgazmali- og‘zaki metod asosida tuzilgan edi. Lekin darslikdagi asosiy kamchilik shunda ediki, unda o‘quvchilarning ona tili hisobga olinmagan edi. 1898-yilgi Andijon qo‘zg‘oloni Turkiston ma’murlarni musulmon ruhoniylariga extiyotlik bilan qarashga majbur etdi. Shu munosabat bilan Turkiston ma’murlari rus-tuzem maktablarining rolini ko‘tarmoqchi bo‘ldi. Bunda avvalo mahalliy o‘quvchilar sinflariga e’tibor berila boshladi. Farg‘ona harbiy gubernatori N.I.Korolkov 1898-yilda imperatorga yo‘llagan hisobotida podsho ma’muriyatining o‘lkani ruslashtirish borasidagi dasturini bayon etib, tuzemetslarning o‘z bolalarini ixtiyoriy rus-tuzem maktablariga berishiga erishish muhimligiga e’tiborni qaratgan. Buning uchun u mahalliy ma’muriyat amaldorlariga yaqin besh-yil ichida ish yuritishni rus tiliga ko‘chirtirish lozimligini uqtiradi. Korolkov bu tadbir mahalliy millat vakillarini mansabga qiziqib, farzandlarini rus-tuzem maktablariga berish istagini uyg‘otadi, deb hisoblagan. Bu g‘oya o‘z natijasini berib, rus-tuzem maktablari o‘quvchilari soni ko‘paya boshladi. XIX-asr oxirida Turkistonda 100 dan ortiq rus- 120 tuzem maktablari bo‘lib, xonliklar poytaxtlari Xivada (1891-yilda) va Buxoroda (1894-yilda) ham rus-tuzem maktablari ochildi. Shaharlarda ochilgan bilim yurtlari ham ruslashtirishning mu- him o‘chog‘i bo‘lib hizmat qildi. Ular rus-tuzem maktablaridan inter natlari bilan ajralib turgan. Internatlarda o‘zbek, qirg‘iz, qozoq bolalarining rus tengdoshlari bilan birga yashab, rus tilini yaxshi o‘zlashtirayotgani mustamlakachilarga ayon bo‘lgan. Shuning uchun ham Turkiston general-gubernatori M.G. Chernyaev (1882- 1884) Chimkent shahar bilim yurtini kengaytirish uchun 100 ming rubl ajratgani va bilim yurtida o‘qiyotgan xotin-qizlar uchun pul mukofoti ta’sis etgani bejiz emas. Ammo rus amaldorlariga ruschani yaxshi bilgan va xalq ko‘zini ochib g‘aflat uyqusidan uyg‘otadigan ziyolilar kerak emas edi. Mus tamlaka ma’muriyati Turkiston ziyolilari katta mansabga erish- sa, o‘z xalqi uchun xizmat qilishlari va mustamlaka tartiblariga qarshi chiqishlari mumkinligidan xavfsirashgan. Shu boisdan ham mustamlaka ma’muriyati mahalliy millat vakillari orasidan etishib chiqqan oydin fikrli ziyoliliarni doimo ta’qib etishga hara kat qilgan. Mahalliy xalq manfaatlari yo‘lida qayg‘uradigan ilm odamlari, millatparvar kishilar mahalliy boshqaruvga umuman yaqin- lashtirimagan. Bunday kimsalar savylovlarda g‘olib bo‘lsada, rus ma’ muriyati tomonidan saylov natijalari bekor qilingan. Vaholanki, mus tamlaka Turkistonida mahalliy maktab-madrasalarda saboq olgan, bilimli, savodli kishilar ham ko‘p edi. Rossiya davlati ma’murlarining Turkiston o‘lkasida erli xalq vakillarini qorong‘ulik va zulmatda saqlashga qaratilgan mustam- lakachilik va zo‘rlik siyosatiga qaramasdan XIX asrning oxiri XX asr boshlarida o‘lkada milliy maorif, fan va madaniyat taraqqiyoti to‘xtab qolgan emas. Ammo ushbu masalada ham sovet davri tarixchilari o‘z asarlarida chorizm davrida yuritilgan maorif, fan va madaniyat sohasidagi siyosatni maqtab, rus bosqiniga qadar o‘lkadagi ahvolni kamsitib erga urdilar. Ular 1897-yil o‘lkada savodli o‘zbeklar - 1,6 foizni, qozoqlar - 1 foizni, turkmanlar - 0,7, qirg‘izlar - 0,6 foizni tashkil etgan, aholining savodxonligi shundan keyingi-yillarda ham oshmagan, O‘zbekistonda har 100 kishining 98 tasi savodsiz edi, deb keldilar. “O‘rta Osiyo xalqlari inqilobgacha deyarli yoppasiga savodsiz edi. 1897-yili o‘zbeklarning atigi 1,9 foi- 121 zi o‘qish va imzo chekishni bilardi. 1897-yilgi Butunrossiya aholi ro‘yxatiga ko‘ra savodlilar o‘lkada 1,8 foizni tashkil etgan, ya’ni inqilobgacha Turkiston deyarli yoppa savodsiz o‘lka edi”. “O‘zbek xalqi deyarli yalpi savodsiz edi”. Hatto ayrim olimlar vatanga, o‘z xalqiga xiyonat qilgan va bosqinchi Rossiya hukmdorlari tomoniga o‘tgan Saidazimboy singari savdogarlarni Toshkentda o‘z uyida rus- tuzem maktabi ochdi deb osmonga ko‘tarib maqtaydilar. Aslida esa rus-tuzem maktablari asosan tilmochlar-tarjimonlar tayyorlashga mo‘ljallab tashkil etilgan edi. Shu bilan birga sovet davrida bu kabi da’volarni inkor etuvchi xolisona tadqiqotlar ham e’lon qilindi. Taniqli tarixchi olim Pyotr Geronovich Kim o‘zining “Uydirma va haqiqat” maqolasida quyidagicha yozadi: Xo‘sh, savodsiz xalq butun dunyo xalqlarining fahru iftixoriga aylangan Samarqand, Buxoro, Xorazm, Toshkent va Xivadagi Go‘ri Amir, Shohizinda, Bibixonim kabi koshonalarni va boshqa ko‘plab asori-atiqalarni qanday qilib bunyod etgan ekan? Savodsiz xalq qay yo‘l bilan jahonga Ibn Sino, Al-Xorazmiy, Beruniy kabi olamga mashhur allomalarni yetkazib berdi ekan? Savodsiz xalq Navoiy, Ulug‘bek, Forobiy, Jomiy va boshqa ko‘plab shoiru fozillari bilan olamga dong taratganining siri nimada? Furqat, Muqimiy, A.Avloniy, M.Behbudiy kabi minglab ma’rifatparvarlari bo‘lgan xalqning savodsizligiga ishonish mumkinmi? P.G.Kim yuqoridagi kabi mantiqsiz va kurakda turmaydigan da’volarni inkor etib bo‘lmaydigan dalillar bilan o‘z maqolasida isbot lab berdi. U bunday yozadi: “Endi manbalarda keltirilgan fakt- larga asoslanib, 1897-yili Rossiya, Belorussiya va Turkistonda aho- lining, maktablarning, ulardagi o‘quvchilarning sonlarini kuzatsak, bu o‘lkalardagi savodxonlikning darajasi oydinlashadi. Rossiyada aholining umumiy soni – 126,388,800, maktablar soni – 33,401, o‘quvchi soni – 2,318.100, aholining umumiy soniga nisbatan o‘quvchilar 1,8 foizni tashkil etgan holda, aholining savodxonligi – 21 foiz; Belorussiyada aholining umumiy soni – 6,492.857, maktablar soni – 2,263, o‘quvchilar soni – 125.418, aholining umumiy soniga nisbatan o‘quvchilar – 1,9 foizni tashkil etgan holda aholining savodxonligi – 24,7 foiz; Turkistonda aholining umumiy soni – 3,792.774, maktablar soni – 6.027, o‘quvchilar soni – 64015, aholining umumiy soniga nisbatan o‘quvchilar – 1,7 foizni tashkil 144 bosqinchilarga qarshi kurash sahifalari aks ettirildi. 1941-1945-yillardagi urush davrida O‘zbekistonda ta’sirchan vo sita hisoblangan teatr va san’at ancha rivojlandi. Teatr va san’at arboblari frontning oldingi marralarida bo‘ldilar. Bu davrda O‘zbe- kistonda 35 ta mahalliy va 16 ta ko‘chirib keltirilgan teatr jamoasi faoliyat ko‘rgazib, butun urush davomida 203 ta yangi postanovka tayyorladilar va 6.667.303 tomoshabinga 13.568 ta spektakl va konsertlar ko‘rsatdilar. Ikkinchi jahon urushi-yillarida respublikamizda 30 dan ortiq konsert brigadalari tashkil etilib, ular harakatdagi armiya qismlarida 35 mingdan ortiq, Turkiston harbiy okrugi qismlari va gospitaldagi nogironlarga 26 mingta konsert qo‘yib berib, jangchilarni ruhlan- tirdilar, ularni fashizm ustidan g‘alabaga undadilar. Ayniqsa, Tama- raxonim, Halima Nosirova, Mukarrama Turg‘unboyeva, Sora Eshonto‘rayeva, Abror Hidoyatov, Shukur Burhonov kabi san’at- korlar ishtirokidagi konsert va tomoshalar jangchilar, tomoshabinlar qalbiga zo‘r ko‘tarinkilik baxshida etgan. A.Abdullayev, Ch.Ahmarov, O‘.Tansiqboyev kabi rassomlar urush lavhalari, badiiy-yilnomalarni yaratib, xalqimizning front va front orqasidagi fidokorona mehnatini mahorat bilan tasvirladilar. Qisqa metrajli filmlar va 10 ta ovozli badiiy filmlarini yaratish bilan I. A’zamov, K. Yormatov, N. G‘aniyev, S. Muhamedov kabi o‘zbek rejissyorlari urush-yillarida kinomotografiyani rivojlantirdilar. Bu davrda ishlangan – Nasriddin Buxoroda, – Tohir va Zuhra kabi filmlar – O‘zbekfilmning oltin fondiga aylandi. Umuman olganda urushda qo‘lga kiritilgan g‘alabaga o‘zbekistonliklar o‘zlarining fidokorona mehnatlari bilan katta hissa qo‘shdilar. Shu bilan birga, XX asrning 40-yillaridan 50-yillarigacha davom etgan siyosiy qatag‘onlar O‘zbekiston madaniy hayoti va taraqqiyotiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Bu qatag‘onlar asosan ilm-fan va madaniyat arboblariga qaratilgan edi. Ko‘pgina yozuvchilar, shoirlar, olimlar va boshqa fan va madaniyat arboblari nohaq qoralandi, “millatchi”likda ayblanib, hatto «xalq dushmani» tamg‘asini oldi. Natijada adabiyot, san’atning taraqqiyot yo‘li yuqoridan belgilab beriladigan yo‘lga solib qo‘yildi. Asosiy e’tibor hayotni realistik, demokratik va oshkora tasvirlab berish o‘rniga “xalqlar otasi”ning, partiya va rahbarlar gegemonligining buyuk qudrati hamda qahramonliklarini 129 darsliklar yozgan, chorizmning Sharqdagi siyosatini fosh qiluvchi asarlari bilan Turkistondagi ilg‘or ziyolilarning dunyoqarashiga katta ta’sir ko‘rsatgan edi. Qisqacha aytganda u yangi usul maktablarning vujudga kelishida namuna bo‘lgan. Jadidlar chorizmning mustamlaka siyosati strategiyasiga jiddiy zaiflantiruvchi o‘zgarishlar qilishga majbur etuvchi vatanparvar siyosiy kuch sifatida XIX asr oxiri – XX asr boshlaridan tarix sahnasiga chiqa boshladilar. Jadidlar Turkistonda XIX-asr oxirida paydo bo‘lgan ilg‘or usullarni yoqlagan ma’rifatparvarlargina bo‘lib qolmay, ayni chog‘da turkiy-islomiy huquqiy merosning millat ichida keng yoyilishi, xurfikrlilik, taraqqiyot va milliy istiqlol uchun ham kurashni maqsad qilib qo‘ygan edi. Bu harakatning vujudga kelishida O‘rta va Yaqin Sharq mamlakatlarida keng quloch yoyib rivojlangan bobiylik va bahoiylikdan iborat falsafiy-diniy oqimlar va Turkiyadagi “Ittihod va taraqqiy” (“Yosh turklar” harakati) harakatining ta’siri katta bo‘ldi. Bobiylik va bahoiylik XX asr boshlariga kelib Kavkazda, so‘ngra Toshkent, Ashxobod va Turkistonning boshqa shaharlarida keng tarqala boshlagan va xalqning madaniy-ma’rifiy darajasini ko‘tarishda katta ta’sir ko‘rsatgan. Birgina Toshkentning o‘zida bobiylar va bahoiylar tarafidan “Turkiston”, “Isloh”, “Osiyo” va boshqa kutubxonalar, qiroatxonalar tashkil etilgan bo‘lib, ular xalqning turli qatlam vakillari o‘rtasida ma’rifat tarqatishda katta rol o‘ynadi. Turkiyadagi “Ittihod va taraqqiy”chilardan Turkistondagi “Ittihod va taraqqiy” chilarning afzallik tomonlari bor edi. Ularda kosmolitik g‘oya deyarli yo‘q edi, rus imperalizmiga va uning mustamlakachilik tizimiga qarshi kurash g‘oyasi va mafkurasi kuchli edi. Hatto 1905-yilgi rus inqilobi va 1908-yilgi Turkiya inqilobida imperializm va mustamlakachilikka qarshi kurash olib borish g‘oyasi yo‘q edi. Jadidlar Buxoro amirligi va Xiva xonligida xon va amirni ham o‘z g‘oya va maslaklariga tortishga harakat qildilar. Buxoro jadidlari 1900-yil boshida amirdan yangi usuldagi maktablar ochishga ruhsat olishga muvaffaq bo‘ldilar. Ammo bunday yangi usul maktablarini ochilishi Rossiya manfaatiga zid edi, shu boisdan Rossiyaning amirga bo‘lgan tahdidi ortdi, amir jadidlarni siquv ostiga oldi. Rossiya barcha imkoniyatlarni ishga solib jadidlarning musulmon mamlakatlari, xususan Turkiya bilan bo‘ladigan har qanday bordi- keldi aloqalarini oldini olishga e’tibor beradi. 130 Rus mustamlakachilari O‘rta Osiyoda ochilgan yangi usul maktablariga qarshi kurash boshlaydi, bu maktablarni “islomiyatga qarshi”, “g‘ayridin maktablari” deb tashviqot yurgizadilar, josuslik idoralarini ishga soladilar, hatto Buxoro amiriga va Xiva xoniga ham kuchli tazyiq o‘tkazadilar. Ahvol shu darajaga borib yetadiki, bu masala bilan bog‘liq ko‘plab qurbonlar yuz beradi. Chor ma’murlari islom diniga ham qarshi kurashni kuchaytirib yuboradilar. Hatto, 1903-yili podsho Turkiston aholisi uchun muborak Haj qilishni ham farmon bilan man etadi. Bu mahalliy musulmon aholisida kuchli norozilik uyg‘otdi. 1905-yilgi to‘ntarish harakatidan keyin Rossiya hududidagi turkiy xalqlar va ularning Turkiya bilan qardoshlik aloqasi kuchaydi. O‘z davrida Turk dunyosi markazlaridan biri bo‘lgan Qirim, Qozon, Istanbulda chop etilgan jadidchilik ruhidagi adabiyotlar Turkistonga ham keng yoyila boshladi. 1908-yilgi Turkiya inqilobi tufayli yuzaga kelgan “Yosh turklar” harakatiga muqobil holda Xivada “Yosh xivaliklar”, Buxoroda “Yosh buxoroliklar” jamiyatlari yuzaga keldi. Bu jamiyatlar oxir-oqibatda siyosiy partiyalar maqomini oldi. Jadidchilik haraktining bunday siyosiy tashkilotlari qisqa vaqt ichida Toshkent, Samarqand, Buxoro, Xiva, Qo‘qon, Andijon kabi yirik shaharlarda kuchli tashkilotlarga aylandi. Turkiston xalqida jadidlarga bo‘lgan hayrixohlik, ishonch tobora ortib bordi. Shuni alohida qayd etish lozimki, XX asr boshlaridayoq milliy ozodlik bayrog‘ini baland ko‘tarib, milliy birlik kuchlarini birligini ta’minlash borasida salmoqli faoliyat ko‘rsata boshlagan Turkiston jadidlari jahon jamoatchiligi e’tiborini o‘ziga jalb qildi. 1906-yilning bahorida Fransiya respublikasi bosh shtabi ikkinchi byurosi (harbiy razvedka) topshirig‘i bilan mayor Lyakost ikki-yil davomida Turkistondagi ijtimoiy siyosiy vaziyat bilan yaqindan tanishdi. U o‘zining kuzatishlarini hisobot tarzida “Komitet Asiya Fransays” nomli jurnalda chop etadi. Maqola Yevropada katta qiziqish uyg‘otdi. Bu maqolada Turkiston general-gubernatorligi hududidagi ijtimoiy-siyosiy kuchlar va partiyalar faoliyati sharhlab berilgan edi. E’tiborli tomoni shundaki, fransuz razvedkachisining o‘tkir nigohi bilan Turkistonda qaysi partiya, qaysi siyosiy oqim kuchli ekani shunday aniqlab berildiki, bu hol rus siyosiy politsiyasini g‘oyat jiddiy tashvishga soldi. Mayor Lyakost Turkiston o‘lkasidagi eng 143 ta’limi sohasida ham o‘qituvchilarning frontga ketishi, ko‘pgina binolarning gospitallarga, bolalar uyi va harbiy-o‘quv punktlariga berilishi, darslik va o‘quv qo‘llanmalarining, mutaxassis kadrlarning yetishmovchiligi anchagina qiyinchiliklarni keltirib chiqargan edi. Shunday bo‘lsa ham urush-yillarida o‘qitish ishlari muntazam olib borildi. O‘quvchilar maktabda o‘qish bilan birga yaradorlarga, frontga ketganlarning oila a’zolariga, urush nogironlari oilalariga yordam berdilar. O‘zbek adabiyoti ham xalqimizning yovuz dushmanga qarshi kurash-yillarida o‘zining munosib hissasini qo‘shdi. Oybek, Hamid Olimjon, Shayxzoda, G‘ofur G‘ulom, Uyg‘un, Sobir Abdulla, Zulfiya, Temur Fattoh kabi shoir va yozuvchilar urush maydonlariga safarbar etuvchi she’rlari va maqolalari bilan xalqni g‘alabaga ruhlantirdilar. Oybekning – Yovga o‘lim! she’ri, – Navoiy romani, G‘.G‘ulomning – Sen yetim emassan she’ri, Hamid Olimjonning – Yigitlarni frontga jo‘natish, – Jangchi Tursun, – Roksananing ko‘z yoshlari va boshqa asarlar urush-yillaridagi o‘zbek adabiyotining yorqin namunalaridir. M. Ismoiliy, Ilyos Muslim, Nazarmat, Adham Rahmat, N. Safarov, Ibrohim Rahim, Z. Fatxullin, Adham Hamdam kabi yozuvchi va jurnalistlar frontda ishtirok etib, – Qizil armiya, – Front haqiqati, – Qizil askar haqiqati, – Suvorovchi, – Vatan sharafi uchun kabi front gazetalarida xizmat qilish jarayonida, Hamid Olimjon, Oybek, A.Umariy, G‘afur G‘ulom, Ra’no Uzoqova va boshqa shoir, ham yozuvchilar hukumat delegatsiyalari tarkibida frontning oldingi marralariga borib, o‘z qahramonlari bilan tanishdilar, yurtdoshlarining jasoratlarini tarannum etdilar. A.Axmatova, I. Virta, S. Gorodetskiy, A. Deych, K. Zelinskiy, YA. Kolas, N. Pogodin, A. Tolstoy, V. Yan kabi yozuvchi-shoirlar ham O‘zbekistonda yashab, o‘zbek adabiyotchilari bilan hamkorlikda ajoyib asarlar yaratdilar. Bunda respublika Yozuvchilar uyushmasiga rahbarlik qilgan H.Olimjonning xizmati katta bo‘ldi. Dramaturgiya sohasida N. Pogodin, Hamid Olimjon, Uyg‘un va Sobir Abdullalar yozgan – O‘zbekiston qilichi va A. Umariyning – Qasos, Yashin va Sobir Abdullaning ― Davron ota kabi asarlari bilan birga Uyg‘un va Izzat Sulton – Alisher Navoiy, Hamid Olimjon – Muqanna, Maqsud Shayxzoda – Jaloliddin Manguberdi, Oybek – Mahmud Tarobiy kabi dramatik asarlarini yaratdilar-ki, ularda o‘zbek xalqining 142 35 ta geologiya ekspeditsiyalari ish olib bordi. O‘zbekistonlik kimyogarlar paxta chiqindisidan xalq xo‘jaligida foydalanish taklifini, etil spirtini, sirka kislotasini, qamishni quruq qayta ishlash natijasida ko‘mir briketini olishning yangi usullarini ishlab chiqdilar. Bunda akademik O.S. Sodiqov boshliq guruh ishlari alohida ahamiyat kasb etdi. O‘zbekiston o‘simliklarining alkoloidlik xususiyatini o‘rganish yuzasidan akademik S.Yu. Yunusov rahbarligida katta ishlar olib borildi. O‘rta Osiyo davlat universiteti (O‘zMU)ning kimyo fakultetida urush davrida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan narkoz efiri, xlorli kalsiy, kofein, streptotsid, sulfidin, nikotin kislotasi ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. Fakultet bazasida Toshkent farmatsevtika zavodi tashkil etildi. O‘zbekistonlik farmatsevtlar mahalliy xomashyodan 15 ta yangi dori preparatlarini ishlab chiqarish usullarini kashf etdilar. O‘zbekistonning ijtimoiy-gumanitar fanlari olimlari-tarixchilar, sharqshunoslar, adabiyotshunoslar, tilshunoslar, iqtisodchilar va fay lasuflar o‘zlarining ijodiy mehnatlari bilan mamlakat ilmiy salo- hiyatini rivojlantirishga, ommaga insonparvarlik, vatanparvarlik, erksevarlik g‘oyalarini singdirishga qimmatli hissa qo‘shdilar. Ilmiy tadqiqot ishlariga rahbarlik qilish, ularni muvofiqlashtirishni dastlab 1940-yilda tashkil etilgan SSSR FAning O‘zbekiston filiali (O‘zFAN), keyin 1943-yil noyabrda ochilgan O‘zFA amalga oshirdi. O‘zFA ning birinchi prezidenti qilib T.N.Qori Niyozov saylandi. Bu o‘zbek xalqi hayotida muhim voqea bo‘ldi. 1943-1945-yillarda qo‘lga kiritilgan muvaffaqiyatlar bilan O‘zFA Ittifoqda tanilgan ilmiy markazga aylandi. Bu paytda akademiya tarkibidagi 22ta ilmiy muassasada 818 ilmiy xodim fan olamining turli jabhalarida tadqiqot ishlarini olib bordilar. O‘zFAning faoliyatida ko‘chirib keltirilgan ilmiy xodimlarning ham o‘ziga xos hissasi bo‘ldi. Urush-yillarining qiyinchiliklariga qaramasdan O‘zbekistonda Oliy va o‘rta maxsus yurtlari va maorif muassasalarining faoliyati ham to‘xtab qolmadi. O‘zbekistonda 29 ta oliy va 52 ta o‘rta maxsus o‘quv yurti ishlab turdi, ularning soni markazdan ko‘chirib keltirilgan 31 ta oliy o‘quv yurti va 7 ta harbiy akademiya hisobiga yana ortib bordi. Bu o‘quv yurtlarida urush-yillari mobaynida 11.750 nafar yuqori malakali mutaxassis va 6.673 nafar kadrlar tayyorlandi. Xalq 131 e’tiborli va kelajagi porloq tashkilot sifatida sotsial-demokratlar (bolshevik va mensheviklar), yoki sotsialist-inqilobchilar (so‘l va o‘ng eserlar), yo kadet va liberallar emas, balki yosh sartlar (rasmiy idoralar Turkiston jadidlarini yosh turklarga qiyoslab “Yosh sartlar” deb atashgan) degan xulosaga kelgan edi. Razvedkachi Turkistonda jadidlar ta’siri kuchli bo‘lgan o‘z firqasiga ega ekani va u 1906-yilning yanvarida Sankt-Peterburgga, Umumrusiya musulmonlarining qurultoyiga vakil yuborganini ta’kidlab, bu firqa xuddi Qozon tatarlari kabi o‘zining milliy dasturiga egaligi va rus istibdodiga jiddiy zarba berishi mumkinligiga ishora qilgan edi. Jadidchilik harakati muhitida jadidchilik adabiyoti ham yuzaga keldi, mukammal bir shaklga kirdi. Ham nasrda, ham nazmda yangilanish, qoloqlik va jaholatdan qutilish, rus istilosiga qarshi kurash, ma’rifat va hurriyatga erishish, istiqlolni qo‘lga kiritish g‘oyalari bilan to‘lib-toshgan yangi bir adabiyot shakllandi. Abay bunday adabiyotning ilk namoyandalaridan biri edi. Undan so‘ng Shayx Ahmad Mahdum maydonga chiqqan edi. O‘rta asrlarda shunday ulug‘ zotlarni yetishtirgan Turkiston kabi buyuk bir tabarruk zaminning so‘nggi asrlarda jaholat va hurofot azobida inqirozga yuz tutishi, bu yerda kuchli bo‘lgan o‘rta asrchilik va mustamlakachilik zulmlari, o‘lkadagi yangi uyg‘onish, yangi ma’rifat va adabiyot uchun borayotgan kurash musulmon xotin-qizlar huquqini himoya qilish haqida Ismoil Gaspirali o‘tkir publitsistik maqolalari bilan faol qatnasha boshladi. “Buxoro va Bog‘chasaroy”, “Bog‘chasaroydan Toshkentga” (1893), “Turkistonning yangi tarixi” (1905), “Buxoroda nimalarni ko‘rdim?” (1908), “Turkistondan xat” va boshqalar shu jumladandir. Uning ta’siri bilan Turkistonda ham yangi usul maktablari uchun o‘quv qo‘llanmalari, matbuot va adabiyot namunalari maydonga kela boshladi. Turkistonda jadidchilik harakatining yirik vakillaridan Mahmud- xo‘ja Behbudiy (1871-1919)dir. U “Turkiston jadidlarining otasi” sifatida tarixda nom qoldirgan. U istiqlol uchun kurashning oldingi saflarida borgan yalovbardorlardan edi. Fayzulla Xo‘jayev Behbudiy haqida bunday degandi; “Siyosiy, ijtimoiy faoliyati, bilimining kengligi jihatidan o‘sha zamon Turkistonidagi jadidlar orasida unga teng kela oladigani bo‘lmasa kerak”. Behbudiy Gaspirinskiy yo‘lga qo‘ygan “usuli jadid” maktablarini 132 Turkistonda qaror toptirishda, ularni darslik va qo‘llanmalar bilan ta’minlashda jonbozlik ko‘rsatdi. Yangi tipdagi maktablarning milliy- madaniy taraqqiyotimizda muhim omil bo‘la olishi mumkinligi haqida o‘nlab maqolalar yozdi. “Qisqa umumiy geografiya”, “Bo- lalar maktubi”, “Islomning qisqacha tarixi”, “Amaliyoti islom”, “Aholi geografiyasiga kirish”, “Rusiyaning qisqacha geografiyasi” kabi darsliklar yaratdi. Nashriyot tashkil qilib, darsliklar va qo‘l- lanmalar, xaritalar bosib chiqargani ma’lum. Bular ilk o‘zbek maktablari uchun tuzilgan darslik va qo‘llanmalar sifatida emas, til-yozuv madaniyatimiz taraqqiyoti nuqtai nazaridan ham muhim ahamiyatga ega. Behbudiy 1913-yilda “Samarqand” gazetasi va “Oyina” jurnalini chiqardi. Gazeta dastlab 2, so‘ng 4 betlik bo‘lib haftada 2 marta chiqqani va moddiy tanglik tufayli 45 sonidan keyin to‘xtagani ma’lum. “Oyina” o‘lkadagi o‘zbek tilida chiqqan birinchi jurnal edi. U xalq orasida ancha mashhur bo‘lgan. Boshida haftada bir, 1914-yildan esa har o‘n besh kunda chiqqan. Munavvar Qori Abdurashidxonov milliy matbuotning asos- chilaridandir. U 1906-yil sentyabrda “Xurshid”(“Quyosh”) jaridasini nashr etdi va unga muharrirlik qildi. “Najot” (1917-yil), “Kengash” (1917-yil), “Hurriyat” (1917-yil), “Osiyo”, “Haqiqat”, “Turon” kabi matbuot nashrlarida muharrirlik qildi. Abdulla Avloniy (1878-1934) o‘zbek xalqining atoqli shoiri, muallimi va mutafakkiri, jadidchilarning yetuk vakillaridan biridir. Abdulla Avloniy o‘zi ochgan maktab uchun to‘rt qismdan iborat “Birinchi muallim”, “Ikkinchi muallim”, “Maktab gulistoni”, “Turkiy guliston yoxud axloq” kabi darsliklar va o‘qish kitobini yaratdi. Maktab-maorif ishlariga ko‘mak ko‘rsatuvchi “Jamiyati hayriya” tashkil etdi. “Nashriyot” shirkati tuzib, Xadrada “Maktab kutubxonasi” kitob do‘konini ochgan. U 1913-yilda tashkil etilgan professional “Turon” nomli teatr to‘garagining tashkilotchilaridandir. Abdurauf Fitrat (1886-1938) jadidchilik haraktining yirik namoyondalaridan biridir. U Buxoro jadidchilarining tashkilotchi- laridan biri sifatida xalqni ma’rifat va madaniyatdan bahramand qilish uchun astoydil kirishadi. Fitrat adabiyotga shoir va adabiyot- shunos sifatida kirib keldi. U “Munozara” nomli drama yaratgan. Shuningdek, “Sayxa”, “Sayyohi hindi”, “Rahbari najot”, “Tarixi islom” kabi asarlarini 1908-1913-yillarda yaratdi. Fitrat o‘z ona 141 II jahon urushi-yillari adabiyot va san’atdagi asosiy mavzu – insonparvarlik g‘oyalarining yanada kuchaytirilishi edi. Chunki fashizm butun insoniyat va uning tomonidan yaratilgan barcha madaniy merosni yo‘q qiluvchi ofat hisoblanardi. Shu sababli urush- yillarida yaratilgan barcha madaniy boyliklar insoniylik g‘oyalariga yo‘g‘rilgan edi. Bu davrdagi asosiy mavzulardan biri – vatanparvarlik hissining oshib-toshib ketishi va barcha san’at asarlarida namoyon bo‘lishi edi. Barcha narsa va harakat, barcha badiiy ijod - buyuk Vatan tuyg‘usini shakllantirish, Vatan uchun jonini tikishdek qudratli hisga bag‘ishlandi. Natijada bu davrda yaratilgan barcha san’at asarlarida millati, tili, e’tiqodi har xil bo‘lgan kishilarning yagona, qudratli kuchiga aylangan ichki ruhiy hissiyot – Vatan tuyg‘usi o‘z ifodasini topdi. O‘zbekiston ishchi va mehnatkashlari bilan bir qatorda fan, maorif va madaniyat xodimlari ham nemis-fashist bosqinchilari ustidan qozonilgan g‘alabaga o‘zlarining munosib hissalarini qo‘shdilar. Hamma narsa front uchun, hamma narsa g‘alaba uchun! Shioriga labbay! deb javob bergan ko‘pgina olimlar urushning birinchi kunlaridayoq frontga ketdilar. Ular orasida O‘zbekistonning mashhur olimlaridan – U.A.Orifov, Ya.X.To‘raqulov, I.Ismoilov, X.Usmanov va boshqalar bor edi. T.N.Qori-Niyozov, V.I.Romanovskiy, T.Z.Zohidov, I.A.Raykova, O.S.Sodiqov kabi olimlar natijasi xalq xo‘jaligi va front zaruriyati uchun xizmat qilgan muammolarni hal qilishda katta kuch bilan mehnat qildilar. O‘zbek matematik, mexanik va astronomlari evakuatsiya, o‘q- dori, harbiy texnika sifatini oshirishga aloqador bo‘lgan bir qancha muhim ilmiy muammolarni hal qildilar. Bunda T.A. Sarimsoqov, V.I. Ramonovskiy, M. Kamolov, N.N. Nazarov va boshqa olimlarning hissasi katta bo‘ldi. Ularning ehtimollik nazariyasi va matematika statistikasi sohasidagi ijodiy izlanishlari artilleriya otishmalari va bomba tashlash aniqligini, jangovar samolyotlarning yuk ko‘tarish imkoniyatini oshirishga, respublikada ishlab chiqarilayotgan harbiy texnikaning sifat ko‘rsatkichlarini takomillashtirishga imkon berdi. Geolog olimlar foydali qazilma boyliklarni qidirib topish, sanoatni zarur xomashyo bilan ta’minlash vazifalarini bajarishga katta e’tibor berdilar. O‘zbekiston tog‘lari va cho‘llarida 1943-yilning o‘zidagina 140 ladi. Bu davrda Hamza va Mannon Uyg‘urlar tomonidan o‘zbek professional teatri beshigi hisoblangan akademik teatr tashkil topdi. Natijada Yetim Bobojonov, Abror Hidoyatov, Muhiddin Qori Yoqubov kabi ulug‘ siymolar yetishib chiqdi. Bu davrda O‘zbekiston kino san’ati asosiga tamal toshi qo‘yildi. O‘zbek musiqa, kinematografiya va teatr san’ati tezkorlik bilan rivojlandi. O‘z davrining buyuk san’atkorlari: M.Ashrafiy, T.Sodiqov, M.Burhonov, (musiqa), Y.A’zamov, N.G‘aniyev, S.Iskandarov, A.Umarov, R.Pirmuhamedov (kino-matografiya), L.Narzullayev, Z.Hidoyatova, Sh.Qayumov, T.Saidazimova, X.Nosirov (teatr) kabilar yetishib chiqdilar. XX asrning 30-yillari o‘zbek fanining jadal rivoj topayotgan davrlaridan biri hisoblanadi. Bu davrda mashhur geolog olimlardan X.M.Abdullayev, G.A.Mavlonov, matematiklardan T.N.Qori Niyozov, T.A.Sarimsoqov, biolog olimlardan T.X.Zohidov. D.K.Saidov, A.M.Muzaffarov, A.To‘laganov, kimyogarlardan O.S.Sodiqov, A.S.Sat torov, M.Yunusov, X.U.Usmonov K.S.Ahmedov, energe- tiklardan X.F.Fozilov, G.R.Rahimov, faylasuflardan I.M.Mo‘minov, arxeologlardan Ya.G‘.G‘ulomov kabilar yetishib chiqdilar. Bu davrning eng buyuk muvaffaqiyatlaridan biri – televideniyening vatani Toshkent bo‘lib qolganligidir. 1928-yili o‘zbekistonlik V.P.Gra bovskiy va I.F.Belyanskiylar elektron nur yordamida hara- katdagi tasvirni bir joydan ikkinchi joyga uzatadigan va qabul qilingan «radiotelefon» yaratdilar. Xullas, XX asrning 30-yillarida ro‘y bergan murakkab ijtimoiy- siyosiy va iqtisodiy jarayonlar respublika madaniy hayotiga jiddiy ta’sir ko‘rsatdi. Ayniqsa, ma’naviy hayot sohasidagi qatag‘onlar milliy madaniyat taraqqiyotiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. “Xalqlar otasi” ning jamiyat turmushidagi barcha sohalarga “do hiylarcha rahbarligi” xato va kamchiliklarsiz ideal jamiyat qu- rilayotganligini madh etuvchi asarlarning ko‘payishiga olib keldi. San’atning turli sohalarida hayot haqiqatini bir yoqlama korsatuvchi, qolipga solingan ijod namunalari paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Qonunchilikning qo‘pol ravishda buzilishi, insoniy qadr- qimmatning poymol etilishi natijasida milliy madaniyatning ko‘pgina ko‘zga ko‘ringan namoyandalari - Munavvarqori, Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, Fitrat, Zohiriy, Shokir Sulaymon, Elbek, Usmon Nosir, Otajon Hoshimov va boshqa millatparvarlar yo‘q qilindi. 133 diyorini ozod va hur ko‘rishni orzu qildi. U ana shunday ilg‘or g‘oya va fikrlari uchun ko‘pchilik jadidlar qatorida shakkoklik, isyonkorlikda ayblandi, chor ma’murlari esa uni mustamlakachilikka qarshi turganlikda aybladilar, kommunistik mafkura hukmron bo‘lgan qizil saltanat davrida esa millatchilikda, panturkizm g‘oyasi tarafdori, “xalq dushmani” degan uydirma tamg‘a bilan aybladilar. Turkistonning milliy shoiri, Andijonda jadidchilikka asos solgan Cho‘lpon (1898-1938) shaharda “Turon kutubxonasi” va uning yonida katta bir qiroatxonani tashkil qilgan. Xulosa shuki, rus mustamlakachilari Turkiston zamini uzra o‘z hukmronliklarini o‘tkazgan kezlarda yurtning jonkuyar, millatsevar, erksevar farzandalri jadidlar harakati ta’sirida milliy istiqlol uchun, mustaqil Turkiston uchun, ekspluatatsiya, zo‘rlik va zo‘ravonlikka qarshi xalqni otlantirdilar. Faqat o‘lkada so‘nggi asrlar davomida ishlab chiqarish kuchlari va taraqqiyotning orqada qolganligi oqibatida, xalq ommasining ijtimoiy-siyosiy, g‘oyaviy-nazariy sa- viyasi ham yetarli darajada davr talabiga monand bo‘lmaganligidan bu kurash birlashgan katta kuch sifatida muvaffaqiyat qozonildi. Siyosiy-ijtimoiy tarqoqlik, “o‘zingni bil, o‘zgani qo‘y” kayfiyati milliy kayfiyatga, milliy birlikka putur etkazdi. Jadidchilik harakatini o‘lka xalqlari ommaviy suratda qo‘llab quvvatlamadilar. Bu harakat faqat xalq orasiga ma’rifat va madaniyat g‘oyalarini tarqatishdan nariga o‘tmadi, o‘zining tor biqiq doirasida o‘ralib qoldi, siyosiy kurash partiyasi darajasiga ko‘tarila olmadi va ommani zulm va istibdodga qarshi dasturiy kurashga torta olmadi... Jadidlar harakatining nazariy va siyosiy barkamollik darajasiga o‘sib yetmaganlikdan rus bolsheviklari ustalik bilan foydalandilar va ularni ikkiga bo‘lib yubordilar. Jadidlarning bir guruhi bolsheviklarning yolg‘on va quruq va’dalariga ishonib, ular tomoniga o‘tdilar, “Yosh buxoroliklar” va “Yosh xivaliklar” guruhiga uyushdilar. Natijada milliy-ozodlik va istiqlol uchun kurash olib borayotgan kuchlar kuchsizlandi va parokandalikka uchradi. Yüklə 0,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|