Xələfli A. A

 
94 
(komponenti) deyilir və böyük Z hərfi ilə işarə edirlər, üfüqi müstəvi 
üzərinə  proyeksiyasına  isə  üfüqi  hissəsi  (komponenti)  deyilir  və 
böyük  H  hərfi  ilə  işarə  edilir.  N    vektoru  maqnit  meridianı 
müstəvisində  yerləşir. H vektorunu x və u oxu üzrə iki komponentə 
ayırırlar. Ayrılan komponentlərə şimal və şərq komponentləri deyilir, 
böyük X və U hərfləri ilə işarə edilir.  
Coğrafi şimal qütbü (x) ilə maqnit şimal qütbü H arasındakı bucağa 
maqnit meylliyi deyilir və böyük D hərfi ilə işarə olunur və aşağıdakı 
düstürla təyin edilir. 
X  =HcosD:  T  vektoru  ilə  H  vektoru  arasındakı  bucağa  əyimlik 
bucağı deyilir və J hərfi ilə işarə olunur. 
H = T cosJ 
 Parametrlər arasında olan asılılıqlar aşağıdakı kimidir. Y=HsinD; 
Z=TsinJ         
 
 
tgD=
Х

; sinJ=
T
Z
; T
2
=H
2
+Z
2
=X
2
+Y
 2
+Z
2
; 
                                                     
                                              H
2
=X
2
+ Y
 2
; 
    
  Bu kəmiyyətlərə Yerin maqnit sahəsinin elementləri deyilir. 
Bu üç kəmiyyəti təyin etməklə Yerin tam vektorunu və əksinə, tam 
vektoru təyin etməklə bu üç komponenti təyin etmək olar. 
Yerin maqnit sahəsinin qiymətinin şimal-cənub xətti boyunca 
1  km  məsafədə  dəyişməsinə  normal  maqnit  qradienti  deyilir.  Şimal 
qütbdən  ekvatora  qədər  olan  məsafə  10.000  km-dir.  T  vektorunun 
normal qradienti  T=(6•10
4
)-(3•10)
4 
10000=3nTl. Z vektoru qütbdə T 
vektoruna  bərabərdir,  T  =  6  10
4 
  nTl  ekvekvatorda  isə  Z  =  0    olur, 
ona görə də normal maqnit qradientinin qiyməti Z  5nTl təşkil edir. H 
vektoru qütbdə sfır, ekvatorda isə tam vektorun qiymətinə bərabərdir. 
                     H=T=(3•10
4
)-(4•10
4
)  
beləliklə, H komponentinin dəyişməsi 3-4 nTl təşkil edir. 
 
§ 24. Yerin normal və anomal maqnit sahəsi 
      Yerin maqnit sahəsinin gərginliyinin uzun müddət təyini göstərdi 
ki, bu kəmiyyət çox mürəkkəb xarakterə malikdir. Yerin mərkəzində 

---

 
95 
yaranan  sahə  nüvədə  axan  elektrik  cərəyanı  ilə  əlaqədardır,  buna 
dipol  sahəsi  deyilir  və  T
g
  kimi  işarə  olunur.  Hər  bir  quru  ərazi 
müxtəlif süxurlardan ibarətdir və əlavə olaraq maqnit sahəsi yaradır. 
Bunu  T
m
  kimi  işarə  edirlər.  Yer  kurəsinin  quru  ərazilərində  böyük 
geoloji qurumlar (intruziyalar, filizlər) əlavə maqnit sahəsi yaradırlar. 
Buna  regional  sahə  deyilir  və  T
r
  kimi  işarə  edilir.  Kiçik  filiz 
birləşmələri isə yerli maqnit sahəsi yaradır, T
j
 kimi işarə edilir. Tam 
maqnit sahəsi isə bu maqnit sahələrinin cəminə bərabərdir. 
                                                 T=T
g
+T
m
+T
r
+T
c 
Dipol  sahəsi  və  materikin  (quru  ərazilərin)  yaratdığı  sahə 
(T
g
+  T
m
)  Yerin  daxilində  gedən  proseslər  hesabına  yaranan 
sahələrdir,  yəni  bu  sahənin  mənbəyi  Yerin  daxilində  yerləşib.  
Keçmiş  SSRİ-nin  ərazisi  bir  quru    materikdə  yerləşir  və  (T
g
+  T
j
) 
vektorlarının cəmi demək olar ki, eynidir. Buna normal maqnit sahəsi 
deyilir və T
0
  =  T
g
+  T
m
  kimi  işarə  olunur.  (T
r
+  T
j
) Vektorların cəmi 
ərazinin geoloji quruluşundan asılıdır va bütün məntəqələrdə müxtə-
lifdir,  buna  anomal  maqnit  sahəsi  deyilir  və  T
a
  =  T
r
+  T
j
  kimi  işarə 
edilir.  Bu  sahə  maqnit  kəşfiyyatı  üsulunun  əsas  tədqiqat  hədəfidir. 
Anomal  maqnit  sahəsinin  qiymətini  təyin  etmək  üçün  tam  maqnit 
sahəsindən  normal  maqnit    sahəsinin    yaratdığı    qiyməti    çıxmaq  
lazımdır. 
                                                   T
a
 = T – T
0
  
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  maqnit  kəşfiyytı  işlərində  istifadə 
edilən normal sahənin qiyməti məfhumu nisbi xarakter daşıyır, çünki 
hər  bir  anomal  maqnit  sahəsi  geoloji  məsələdən  asılı  olaraq 
özünəməxsus normal sahənin səviyyəsi ilə təsvir olunur. 
Misal.  Böyük  kütləli  intruziv  çökmə  süxurların  yaratdığı  sahə 
içərisində  yerləşir  və  böyük  maqnit  sahəsinə  malik  olan  dayka  ilə 
kəsilir. Əgər maqnit planalmasında qarşıya məsələ qoyulsa ki, intru-
ziyanın  geoloji  xəritəsi  alınsın,  belə  olan  halda  normal  maqnit 
sahəsinin  qiyməti  kimi  çökmə  süxur  üzərində  yaranan  maqnit 
sahəsinin qiyməti götürülur. Daykanın  axtarılması işində isə normal 
sahə  kimi  intruziya  üzərindəki  sahənin  qiyməti  göturülür.  Onda  T
0
  
vektorun  modulu  yox,  bəzi  nəzarət  məntəqələrində  təyin  olunan 

---

 
96 
hesabı  qiymətdir  ki,  bütün  ölçmələr  buna  nəzərən  aparılır.  Maqnit 
planalmanın  nəticəsi  müşahidə  məntəqəsində  maqnit  sahəsinin 
dəyişməsinin  normal    maqnit    sahəsi    üzərində    qiymətini    göstərir 

T  =T-  T
0
  belə  ki,  T
a
   

T-yə  bərabər  deyil.  Təcrübədə  başqa  həll 
olmadığından hesab edirlər ki, 

T

 T
a
. 
Bəzi  hallarda  maqnit  kəşfiyyatı  işlərində  maqnit  sahəsinin  şaquli 
komponentinin  dəyişməsinin  qiymətini  hesablayırlar 

Z  =  Z  -  Z
0
. 
Axır  vaxtlar  yerin  maqnit  gərginliyinin  tam  vektorunu  T,  yaxud  da 
maqnit induksiyası B-nin cihazlarla təyini geniş vüsət almışdır. Z
0
 və 
T
0
  vektorların  qiymətləri  normal  maqnit  sahəsi  xəritəsindən 
götürülür. Z və T cihazla ölçülür. Hər bir müşahidə məntəqəsində D, 
I,  H  -ın  mütləq  qiymətləri  öçülür,  qalan  elementlər  isə  yuxarıda 
verilən  düstürlarla  təyin  edilir.  Ərazi  üçün  normal  sahənin  xəritəsi 
alınan  (ölçülən)  qiymətlərin  orta  qiymətini  tapmaqla  qurulur;  belə 
işlər  hər  5  ildən  bir  vaxtaşırı  aparılır,  T
0
  vektorunun  xəritəsi  32-cu 
şəkildə verilmişdir. 
Maqnit  kəşfiyyatı  zamanı  normal  maqnit  sahəsinin  xəritəsi  böyük 
əhəmiyyət kəsb edir. 
 
Şəkil 32. 
1950 -ci illər üçün T
0
 normal sahənin xəritəsi. (Am) lərlə.  
1. Çöl işlərində istifadə edilən cihazları nizamlamaq üçün 

---