____________________Milli Kitabxana______________________
NiĢimənin ki sənin huriyadır, ey vaiz,
Qəsəm ol xaliqə ki, bu riyadır, ey vaiz.
Yetim malına goz dikməyin nədir daim,
Həlali-kəsb məgər narəvadır, ey vaiz?!
BaĢqa bir qəzəlində Ģair vaizi insan yox, "aləmə fitnə salan" Ģər mədəni,
cəhənnəm xəbərçisi, atası məlum olmayan bic uĢaq adlandıraraq yazır;
Aləmə fitnə salan mədəni-Ģərdir vaiz,
HaĢalillah demərəm mən ki, bəĢərdir vaiz.
Anası daməni-mehrabə atıb qımdağın.
Eyləmə cəhl ki məchuli-pədərdir vaiz.
Xalqı aldadan yalançı ruhanilərin, xüsusilə mollaların mə nəvi-əxlaqi
çirkinliyini açıb ifĢa etməkdə Molla Ağa Bixud və Ġskəndər ağa ġair daha
barıĢmaz mövqe tuturdular. Riyakarlıqda və hiyləgərlikdə mollaları iblis və
Ģeytanla müqayisə edən Ġskəndər ağa ġair Ģcirlərinin birində "baltanı dibindən
vurub" (F.Köçərli) qəzəbini ən acı sözlərlə ifadə edirdi:
Bitəkəllüf, eĢĢək kimi girirsən hər evə,
Soxulursan tula tək her qapıdan, ay molla!
Sən ki Quranda özün "əlhəqqü mürr"
oxumusan, Ġncimə, acı olur həqqi- süxən, ay
molla! Qapacaqsan mənı də it kimi bir gün
bilirəm, Qapdırır itə özün, iti vuran, ay molla!
ġəxsi və mən əvi azadlıq, iĢıqlı bir əxlaqi-ictimai ideal arzusu, humanizm,
insanlıq fəlsəf əsi, XIX əsr Ģairlərinin çoxunun yaradıcılığından qırmızı xətt kimi
keçir. Onlar ın yaradıcılığında təsvir olunan bədii surətlərin dünyagörüĢü, həyata
münasib əti, təbliğ etdikləri ideya ilə bağlı olaraq, Ģeirdə bir-birinə zidd mövqedə
dayanan iki poetik məkan diqqəti cəlb edirdi: Meyxana və Məscid. Bunlardan
birincisi zövq əhli olan Arifin, ikincisi isə Zahid vo Vaizin dolaĢdığı yerlərdir.
Poeziyada lirik konflikti kəskinləĢdirən bir də ayrı-ayrı surətlərin bu
məkanlara münasibəti idi. Vaiz məscidin əzəməti, axirət dünyada behiĢt xülyası
barədə danıĢırdı, Zahid xalqı, camaat məscidə - ibadətə v ə itaətə səsləyırdi.
Onların əksinə olaraq Arif meyxananı üstün tuturdu. Onun fikricə meyxana -
düzlük, sədaq ət, mehribanlıq və insanlığın məkanıdır; yalan, həsəd, paxıllıq və
xəyanət oraya yaxın düĢə bilmir. Humnist Ģair Ə.Raci yazırdı:
10
____________________Milli Kitabxana______________________
Bilmərrə, yolu canibi-meyxanəyə yoxdur,
Hər kimsənədə büxtü riyavü həsəd oldu.
XoĢ halına hər kimsənə meyxanədə öldü,
XiĢti-xum o Ģuridəyə səngi-ləhəd oldu.
Mən eyləmədim zahidi özbaĢına rüsva,
Bu iĢdə mənə piri-muğandan mədəd oldu.
Zahidlərə ixbar eləyin: xirqeyi-Raci –
Meyxanədə rindani-xərabə nəmad oldu.
Yalan vəzləri ilə avam camaatı aldatdığına görə ikiüzlü ruhaniləri bayquĢ adlandıran
görkəmli Ģair Bixud da xudbin zahiddən kənara çəkilib "rindlər yanında" etibarlı olmağı
fəxarət sayırdı:
Nə qəm, ülfətimdən ar edərsə zahidi-xudbin,
Mənim də zahidi görməkcliyə, vallahi, arım var.
Məni kafər sanıb bizar isə məndan əgər zahid,
XoĢam kim, rindlər yanında qədrü etibarım var.
Məni binamlərdən sanmayın aləmdə Bixud tək,
Xərabət əhliyəm mən, rindlikdə iĢtihanın var.
Seyid Əzim isə meyxananı məscidə qarĢı qoyur, eĢq odunda yanmağı Məkkə
ziyarətindən üstün tutaraq yazırdı:
Zahid, çağıma Kəbəyə meyxanədə n məni,
Yüz Kəbədən səfalıdı meyxanənin biri. Min
həccdən Ģərafəti əfzun olur, əgər ġəmə
dolanıban yanə pərvanənin biri.
Məscidlə müqayisədə meyxanaya üstünlük verən, oradakı həyatı daha yüksək
qiymətlə ndirən Ģairlərin yaradıcı lığında Ģərabın tərənnümü də xüsusi yer tutur. Bnuun
səbəbini konkret Ģəkildə izah edən ədəbiyyatĢünas M.Quluzadə məĢhur" fransız
ĢərqĢünası C.Darmsleterə istinadan yazır: "ġərq ədəbiyyat ında Ģərab Quran əleyhinə,
müqəddəsat əleyhinə, dini qanun tərə findən əqlin təbiətinin əzilməsi əleyhinə üsyandır.
ġair üçün Ģərab içən adam azad olmuĢ insanın rəmzidir"
Beləliklə, ġərq ədəbiyyatında olduğu kimi, Azərbaycan Ģairlərinin də Ģeirlərində Ģərab
- fikir azadlığı, etiqad sərbəstliyi, dini ehkamların əsarətinə etiraz ifadəsi, Ģadlıq,
firavanlıq və səadətin timsalı kimi göslərilir.
Ġçkini günah sayı b, onu insanlara qadağan edən Vaiz və Zahidin əksinə çıxaraq,
Seyid Əzimin müdrik Arifi deyir:
11
____________________Milli Kitabxana______________________
Vaiz, demə kim zail edir əqli piyalə,
Badə yetirir mərdümi hüĢyan kəmalə.
Sən özgə günah eyləmə, iç badeyi-gülfam
Ondan nə günah olsa, mənə eylə həvalə.
XIX əsr Ģairlərinin yarad ıcılığ ında Ģərab - real həyat və dünyəvi məh əbbət
rəmzi kimi tərənnüm olunur. Dini mövhumat, fanatizm və cəhalət əleyhinə bədii
etirazın bir forması kimi ondan Ģeirdə tez-tez istifadə edilir. Onun tərkidünyalıq,
dinin uydurma "abikövsər" "dirilik suyu" ilə heç bir əlaqəsi yoxdur.
ġeirdə məhəbbət, dünyavilik, zamanəd ən Ģikayət motivləri ilə yanaĢı təbiət
movzusu, peyzaj lirikası da müəyyən yer tuturdu. Bu dövrdə Ģairlərin təbiətə
müraciəti, ondan bəhralənmə yolları müxtəlif idi. Çox vaxt onlar klassik poeziya
ənənələrini davam etdirərək, təbiətdəki əĢyaları lirik qəhrə manların zahiri
görünüĢü ilə qarĢılaĢdırır, gözəlin üzünü - gülə, boyunu - sərvə, gözünü nərgizə,
qaĢlarını - qövsi-qüzehə (göy qurĢağına), ağzını -qönçəyə. yanağını - laləyə
bənzədirdilər. Belə müqayisələrdə insan - sevgili öz gözəlliyi və məlahəti ilə
təbiət gözəlliklərindən üstün tutulur; sərt sevgilinin boyunu görəndə öz boyundan
utanır, lalə qırmızı lığını onun yanağından alır, bağ ban gözəlin ağzını görəndə
bəslədiyi qönçələri yandırır, günəĢ nuru, ziyanı onun camalından alır və s.
Təbiət gözəllikləri insanın həyatı, mənəvi aləmi, ruhi vəziyyəti, sevgi hissləri,
vüsal arzuları, sevinc və kədəri ilə əlaqələndirilir. Təbiət insanla daha da
xinətlənir, güllər, çiçəklər insanla əlaqədə daha gözəl olur. Ġnsansız təbiətin
gözəlliyi heçdir. Bu Ģ eirlrin bir qismində aparıcı xətt ayrı-ayrı fəsillərin
təsviridir. Belə Ģeirlərdə bahar - ürəkləri tezələyən, ruha fərəh, nikbinlik gətirən,
həyatı yeniləĢdir ən, payız - bütün gözəllikləri uçunıb-dağıdan insan qəlbini
kədarləndir ən bir mövsümdür. QıĢ ömrün sonudur. Yay isə bədii surət kimi XIX
əsr Ģerinclə yox dərəcəsindədir.
Lirik qəhrəmanla təbiətin qarĢılıqlı münasibətlərinin bədii təqdimi də əsasən
ənənəvi idi; yəni əgər insan Ģaddırsa, o öz istəyinə yaxınndırsa, məqsədinə nail
olursa, bu zaman təbiat də cilvələnir, gözəllik göz oxĢayır. Əgər qəhrəman
kədərlidirsə, öz arzusuna çata bilmiĢ, onda təbiət də tutqundur: gülüstan solmuĢ,
xəzan yarpaqlar tökülmüĢ, hər tərəf üryan qalmıĢdır.
Lakin bəzən bunun əksi də olur. ġairlər təbiət hadisələri ilə insanın daxili-
mənəvi əhvali-ruhiyyəsini qarĢılaĢdırmaqla qüvvətli bədii təzad yaradırlar. Bu
cəhətdən Natəvan ın "Sənsiz" rədifli qəzəlləri yaxĢı bir nümunədir. Bahar gəlmiĢ,
güllər açılmıĢdır. Ancaq bu gözəllik Ģairəyə sevinc yox, hədsiz kədər v ə iztirab
gətirir. Çünki bu gözəllik insansızdır. Ģairənin sevimli övladı həyatda yoxdur.
Ona görə də təbiət cah-cəlala buründüyü halda, lirik qəhrəmanın qəlbi xəzan
görmüs bülbül kimi nalə edir, fəryad qoparır:
12
Dostları ilə paylaş: |