1929 və 2008 böhranlar n n makroiqtisadi s
ı
əbəb və nəticələr bax m ndan m
ı
üqayisəsi
Number 30, 2010
55
də davam etdiyi görülməkdədir (TCMB,
2010:15-16). Qlobal böyümə praqnozlar n-
da ı yuxar istiqamətli yeniləmənin əksinə,
Avro bölgəsi böyümə pranozlarının, başda
Yunan stan olmaq üzrə ətraf ölkələrdən
qaynaqlanan problemlər səbəbiylə, aşağı is-
tiqamətli yeniləmənin baş verdiyi görül-
məkdədir. Digər iqtisadiyyatlar üçün isə
daha müsbət təxminlər hakim olmuşdur.
Qlobal krizisdən ən az təsirlənən Asiya-Sa-
kit okean bölgəsi, 2010-cu ildə də ən sürətli
böyüməsi proqnozlaşdırılan bölgədir. ABŞ`-
da isə al nan tədbirlər nəticəsində böyümə
proqnozlar n n potensial s
ı
əviyyəsinə yax n-
laşmış olması yenə diqqət çəkici bir nüans-
d r (TCMB,2010:17). Qlobal krizis böyüməyə
mənfi təsiri ilə yanaşı bütün dünyada işgücü
bazarlar na da mənfi şəkildə təsir etmişdir.
Krizislə birlikdə iqtisadiyyatda baş verən
daralma işsizlik nisbətinin artmas na səbəb
olmuşdur. Bəzi ölkələrə aid 2004-2009 illə-
rini əhatə edən işsizlik nisbətləri Cədvəl-3`də
göstərilmişdir.
Tablo-3. Bəzi ölkələrin işsizlik nisbətləri (2004-2009)
Ölkə
2004 2005 2006 2007 2008 2009
ABŞ
5,5
5,1
4,6
4,6
5,8
9,3
Almaniya
9,8 10,7 9,8
8,4
7,3
7,5
Avro Bölgəsi
9,0
9,0
8,3
7,5
7,5
9,4
Estoniya
9,7
7,9
5,9
4,7
5,5 13,8
Fransa
9,3
9,3
9,2
8,4
7,8
9,5
İngiltərə
4,7
4,8
5,4
5,3
5,6
7,6
Yaponiya
4,7
4,4
4,1
3,9
4,0
5,1
İtaliya
8,0
7,7
6,8
6,1
6,7
7,8
İspaniya
10,6 9,2
8,5
8,3 11,3 18,0
Türkiyə
10,8 10,6 10,2 10,3 11,0 14,0
Yunan stan
10,5 9,9
8,9
8,3
7,7
9,5
Qaynaq. Eurostat Database.
Qlobal bərpa olunmağa aid müsbət göstəri-
cilərə baxmayaraq, ABŞ və Avro bölgəsi
başda olmaq üzrə, inkişaf etmiş ölkələrdəki
yüksək işsizlik nisbətləri mövcud səviyyəsini
qorumaqdad r. Bu vəziyyət qlobal böyü-
məklə bağlı inkişafların təməldə keçici xüsu-
siyyətdəki gənişləyici pul və maliyə siya-
sətlərinə əsaslanmas ndan qaynaqlanmaq-
dad r (TCMB,2010c:26). Krizis yüksələn ba-
zar iqtisadiyyatlar nda yuxar da
ı
ələ al nan
inflyasiya, böyümə və məşğulluq nisbətlə-
rini kredit, portföy və xarici ticarət kanal
olmaq üzrə təməldə üç kanaldan təsir et-
mişdir. Mali krizislə, kredit kanalla ı dara-
l b tələb şərtləri pozularkən, qlobal ticarət
həcmi də əhəmiyyətli ölçüdə düşmüşdür.
Qlobal krizis müddətində xarici ticarət, iqti-
sadi fəaliyyətə mənfi təsir edən ən əhəmiy-
yətli kanallardan biri olmuşdur. Necə ki
2008-ci ildə %15,4 nisbətində bir böyümə
göstərən dünya ticarət həcmi, 2009-cu ildə
%22,8 nisbətində geriləmişdir. Xarici ticarət
həcmindəki daralma ölkə iqtisadiyyatlar nda
daralmağı da özü ilə gətirmişdir. İxracatın
milli gəlir içindəki pay yüksək olan ölkə-
lərdə böyümə sürəti digər ölkələrə nisbətdə
daha çox geriləmişdir. Necə ki ixracat n
milli gəlir içindəki pay yüksək olan ölkə-
lərdə böyümə sürəti 2007 ili ortalamas olan
%5,5 səviyyəsindən, 2009-cu ilin ilk rübündə
təxminən 12 bal geriləyərək %-6,2 olaraq
reallaşmış, digər ölkələrdə isə böyümə nis-
bətləri eyni dövrdə ortalama %4 səviyyəsin-
dən %-3,2'yə geriləmişdir. GSYİH içində ix-
racat n pay yüks
ı
ək olan ölkələrin böyümə
sürətləri 2007-2009 dövründə 7,1 bal gerilə-
yərkən, ixracat payı aşağı olan ölkələrdə bu
azalma 3,7 bal ilə məhdud qalmışdır (TCMB,
2010b:53-54;TCMB,2010c:6).
Cədvəl-4. İnkişaf etmiş və İnkişaf etməkdə Olan
Ölkələrdə Böyümə Faizi(Bir Əvvəlki İlin
Eyni Dövrünə Görə Faizdə Dəyişmə)
20
0
7/
1
20
0
7/
2
20
0
8/
1
20
0
8/
2
20
0
8/
3
20
0
9/
1
20
0
9/
2
20
0
9/
3
İnkişaf
etmiş Ölkələr
2,7 2,2 -0,2 -2,4 -7,2 -8,3 1,0 2,4
İnkişaf etməkdə
Olan Ölkələr
10,8 9,3 5,0 2,9 -2,2 -3,1 7,9 8,5
Qaynaq: TCMB
Qlobal krizis, ABŞ, AB, Yaponiya kimi inki-
şaf etmiş ölkələrin iqtisadiyyatları ı, inkişaf
etməkdə olan ölkələrin iqtisadiyyatlar na
Osman Nuri Aras, Elçin Süleymanov
JOURNAL OF QAFQAZ UNIVERSITY
Economics and administration
56
müqayisədə daha yüksək nisbətdə təsir et-
mişdir (Cədvəl-4). İnkişaf etmiş ölkələrə
edilən ixracat n cəmi ixracat içindəki pay na
görə edilən qruplaşdırmada, qlobal krizisə
bənzər böyümə nisbətləri ilə girən inkişaf
etməkdə olan ölkələr aras nda, krizis döv-
ründə diqqətə çarpan bir fərqlənmə yaşan-
dığı görülməkdədir. 2009 ili ilk rübü etiba-
rıyla, ağırlıqlı olaraq inkişaf etmiş ölkələrə
ixracat edən ölkələrdə ortalama böyümə
sürəti %-6,7-yə geriləyərkən, inkişaf etməkdə
olan ölkələrə ixracat edən ölkələrdə bu nis-
bət %-1,7 səviyyəsində qalmışdır (TCMB,
2010b:54). Q sacas , beyn
ı
əlxalq ticarətdəki
daralma qlobal maliyyə böhra ı ərzində də
ölkə iqtisadiyyatlar na mənfi təsir göstərən
ən önəmli faktorlardan biri olmuşdur. Gö-
ründüyü kimi milli gəlir içərisində ixraca-
t n pay yüksək olan ölkələr böyümə sürəti
aşağı olan ölkələrlə müqayisədə daha çox
təsirlənmişdir. Qlobal böhranın xarici tica-
rət kanal vasitəsilə dünya iqtisadiyyatlar na
təsiri, ixracat məhsullar nda da fərqliliklər
göstərmişdir.
b.
Böhranın Qlobal İnflyasiyaya Təsiri
Qlobal inflyasiya 2008-ci ilin ikinci yar s n
ı
-
dan etibarən tələb və xərc şərtlərindən qay-
naqlanan təzyiq nəticəsində sürətli şəkildə
enməyə başlamışdır. 2008-ci ilin sonlar ndan
etibarən toplam tələbdəki sərt daralma, is-
tehsal səviyyəsinin potensial n alt nda qal
ı
-
mas , qida və neft qiymətlərindəki azalma-
lar bütün dünyada inflyasiya nisbətlərinin
sürətlə geriləməsinə gətirib çıxarmışdır. İllik
inflyasiya gözləmləri, başlıca inkişaf etmiş
iqtisadiyyatlarda mərkəzi bank hədəflərinin
altına düşmüşdür (Soylu, 2009:253). İnflya-
siyadak bu meylliliyin davam etməsi nəti-
cəsində, inkişaf etmiş ölkələrin istehlakç
qiymətlərindəki illik dəyişmə nisbəti 2009-cu
ilin May və İyun aylarından etibarən aşağı
düşmüşdür. 2009-cu ilin ortalar nda həm
inkişaf etmiş, həm də inkişaf etməkdə olan
ölkələrdə inflyasiya nisbətləri ən aşağı səviy-
yəyə çatmışdır (TCMB, 2010b:19). Bəzi ölkə-
lərin 2005-2009-cu illəri əhatə edən inflyasiya
nisbətləri Cədvəl 5-də göstərilmişdir.
Cədvəl 5: Bəzi Ölkələrin İnflyasiya Nisbətləri (2005-2009)
Ölkə
2005 2006 2007 2008 2009
ABŞ
3,4
3,2
2,9
3,8
-0,4
Almaniya
1,6
1,6
2,3
2,6
0,3
Avstraliya
2,7
3,5
2,3
4,4
1,8
Brazilya
6,9
4,2
3,6
5,7
4,9
Fransa
1,7
1,7
1,5
2,8
0,1
Hindistan
4,2
5,8
6,4
8,3
10,9
İngiltərə
2,0
2,3
2,3
3,6
2,2
İrlandiya
2,4
3,9
4,9
4,1
-4,5
Yaponiya
-0,3
0,2
0,1
1,4
-1,4
Kanada
2,2
2,0
2,1
2,4
0,3
Koreya
2,8
2,2
2,5
4,7
2,8
Rusiya
12,7
9,7
9,0
14,1
11,7
Türkiyə
7,7
9,7
8,4
10,1
6,5
G7
2,4
2,4
2,2
3,2
-0,1
OECD Avrupa
2,4
2,6
2,7
3,9
1,2
OECD Toplam
2,6
2,6
2,5
3,7
0,5
Qaynaq: OECD, TÜİK.
Aşağı istiqamətə doğru hərəkət edən inflya-
siya nisbətləri, mərkəzi banklar n iqtisadi
fəaliyyətdəki daralman məhdudlaşdırmağa
imkan vermiş, bu çərçivədə həm inkişaf et-
miş, həm də inkişaf etməkdə olan ölkələrdə
pul siyasəti əhəmiyyətli dərəcədə rahatla-
dılmışdır (TCMB, 2009 a:4). Ancaq qlobal
inflyasiya, əvvəlki ilin yüksək əsas təsirinin
ortadan qalxmağa başlaması və əmtəə qiy-
mətlərindəki yüksəlişin təsiriylə 2009-cu ilin
Avqust ay ndan etibarən yuxarı doğru hərə-
kət etməyə başlamış, inkişaf etmiş ölkələr-
dəki inflyasiya il sonundan etibarən müsbət
dəyərlərə çatmışdır (TCMB, 2010:28).
2.4. Qlobal Böhrana Qarşı Ümumi
Tədbirlər və İnkişaflar
Bazar n öz dinamikləriylə sabit şəkildə yol
ala bilməyəcəyini, bu səbəbdən dövlətin
iqtisadiyyatda düzəldici rol oynamas gə-
rəkdiyi fikrini önə sürən Keynesin bu təklifi
və təklifin arxas nda yatan model, 1929-cu
il böhranından çıxışın modeli olmuşdu.
Müəyyən müddətdən sonra dövlətin arxa