Xülasə. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını məhdudlaşdıran əsas amil

Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №4, oktyabr, 2015 - жi иl 

 

 

61 

Ona  görə  də  su  hövzələrinin  yerüstü 

axımlarla  çirklənməsinin  qarşısının  alınma-

sında yarımayrılmış kanalizasiya sistemi da-

ha mütərəqqi üsul hesab edilir. 

Lakin hər  yerdə  - respublikamızda ka-

nalizasiyanın  layihələndirilməsi  və  tikintisi 

praktikasına daxil olan ayrılmlş kanalizasiya 

sisteminin  tətbiqi  yerüstü  axımların  təmiz-

lənməsi məsələsinin həllini çətinləşdirir. 

Yerüstü  axımların  təmizlənməsi  məsə-

ləsinin  praktiki  həllinin  mümkün  istiqamət-

ləri aşağıdakılardır: 



 

yerüstü suların məlşət və sənaye çirkli su-

larını  təmizləyən  ümumi  təmizləyici 

qurğularda  şəhər  çirkli  suları  ilə  birgə  tə-

mizlənməsi; 



 

ayrı-ayrı  yağlş  kollektorları  tərəfindən  tu-

tulan yerüstü axımların bu axımları təmiz-

ləyən 

mərkəzləşdirilmlş 

təmizləyici 

qurğularda təmizlənməsi; 



 

yerüstü axımların qurğuların bilavasitə baş 

yağış  kollektorlarının  mənsəbində  yerləş-

dirilməsi ilə yerli təmizlənməsi. 

 Bununla belə, qeyd olunan bütün istiqa-

mətlər müəyyən çatışmazlıqlara malik oldu-

ğundan təmizləmə üsulu seçilərkən onun hə-

rtərəfli texniki-iqtisadi əsaslandırılması tələb 

olunur. 

Su  hözələrinin  mühafizəsinə  tələblərin 

artırılması  tam  ayrılmış  sukənarlaşdırıcı 

şəbəkə ilə kənarlaşdırılmış yerüstü axımların 

təmizlənməsini  tələb  edir.  Sukənarlaşdırıcı 

sistemlərin,  həmçinin  şəhər  ərazilərindən  az 

və  nisbətən  çox  çirklənmlş  yağlş  sularının 

ayrılmış  və  ya  birgə  kənarlaşdırılma  sistem-

lərinin  həlli  mümkündür.  Aşağıdakı  sxem-

lərlə qeyd olunan axımların kənarlaşdırılma-

sının, təmizlənməsinin və istifadə olunması-

nın müxtəlif variantlarına baxılmışdır [3]. 

Tam  ayrılmış  sukənarlaşdırıcı  sistem 

şəhərin çirkli sularını, istehsalat və yağış su-

larını kənarlaşdıran şəbəkələrə malikdir (şək. 

1).  İstehşalat  çirkli  sularının  təmizlənməsi 

üçün  xüsusi  təmizləyici  qurğular  nəzərdə 

tutulur.  Onlar  qismən  və  ya  tam  təmizlənə 

bilər  ki,  bu  səbəbdən  də  yetərincə  təmizlən-

məsi üçün şəhərin təmizləyici qurğularına və 

yaxud  su  hövzələrinə  axıdılır.  Təmizlənmlş 

sulardan  yenidən  (qismən  və  ya  tam 

həcmdə)  istifadə  edilməsi  mümkündür.  Son 

illər  sənayenin  bəzi  sahələrində  yağış  suları 

təkrar  olaraq  istifadə  olunduğundan  onlar 

təmizlənməyə (istehsalat çirkli suları ilə bir-

gə) məruz qoyula bilər.  

Təmizlənmlş çirkli suların bir sıra sə- 

naye sahələrində istifadə olunması mümkün-

dür. Bu səbəbdən də məlşət  çirkli  suları  xü-

susi  qurğularda  yetərincə təmizlənməyə mə-

ruz qoyulmalıdır.  

 

 

Şəkil 1. Tam ayrılmlş sukənarlaşdırıcı 

sistemin sxemi (yerüstü suların təmiz- 

lənməsi  nəzərdə tutulmayan halda) 

 

Son  illər  su  hövzələrin  çirklənmədən 

mühafizəsinə  olan  tələblər  artmlşdır.  Bu  tə-

ləbləri  ancaq  yerüstü  axımları  təmizləməklə 

təmin  etmək  olar.  Qüvvədə  olan  normalara 

görə hazılanan sukənarlaşdırıcı sistem yağlş-

ların  yağması,  qarın  əriməsi  və  yol  örtüyü-

nün 

yuyulması  nəticəsində  formalaşan 

yerüstü  axımların      çirkliyinə  görə  onlara 

yaxın  olan  məskunlaşdırılmış  ərazilərin  və 

müəssisələrin  sahələrindən  yaranan  suların 

illik miqdarını və müəssisələrin ərazilərindən 

toksik xüsusiyyətlərə malik spesifik  çirklən-

diricilərə və ya kifayət qədər üzvi maddələrə 

malik axımların tam həcminin 70 % -i qədər 

hissəsinin təmizlənməsini təmin etməlidir. 

Tam ayrılmış sukənarlaşdırıcı sistem şə-

raitində  yerüstü  axımların  təmizlənməsi 

problemi iki yolla həll edilə bilər: 



 

yağlş  şəbəkəsində  suburaxıcılardan  əvvəl 

yerüstü  axımların  yerli  təmizləmə  qurğu-

larının yaradılması ilə (şək. 2a); 



 

xidmət  göstərilən  obyekdən  kənarda  mər-

kəzləşdirilmlş  təmizləmə  qurğularının  ya-

radılması və yağış şəbəkəsinin baş kollek-

toru vasitəsilə yağış sularının bu qurğulara 

yönləndirilməsi yolu ilə (şək. 2b).  

Yuxarıda  qeyd  olunan  axımların  illik 

miqdarının 70 % -nin ayrılması və təmizləyi-

ci qurğulara ötürülməsi ayırıcı kameralar va-

sitəsilə təmin edilir.  

1,2  və  3  –  məişət,  yağış  və  istehsalat 

şəbəkəsi;  4  və  5  –  şəhərin  və  sənaye 

müəssisəsinin  (SM)  sərhədləri;  6– 

nasos  stansiyası;  7–  təmizlənmədən 

sonra suyun istehsalata qaytarılması; 7

1

 

–  şəhərin  təmizləyici  qurğularına  

suyun verilməsi (TM); 8 – təmizlənmiş 

suların  sənaye  müəssisəsinə  verilməsi; 

9  –  basqılı  boru  kəmərləri;  10– 

təmizlənmiş  istehsalat  çirkli  sularının 

hövzəyə  buraxılısı;  13  –  məişət  və 

istehsalat  çirkli  sularını  təmizləyən 

qurğular;  14  –  sənaye  çirkli  sularını 

təmizləyən qurğular

 

---

Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №4, oktyabr, 2015 - жi иl 

 

 

62 

Yerüstü axımların təmizlənməsində ya-

lnız  mexaniki  təmizlənmənin  tətbiqi  tövsiyə 

olunur;  qarışıqların  miqdarının  əlavə  olaraq 

azaldılmasına  süzmə,  reagentlə  emal  və  ya 

flotasiya ilə nail olmaq olar. 

Yerüstü  axınların  təmizlənməsi  məsə-

lələrinin həllində məlum üsullar çox vaxt sa-

nitar və iqtisadi tələblərə cavab vermir. Belə 

olan  hallarda  yarımayrılmlş  sukənarlaşdırıcı 

sistemə  keçilməsi  məqsədəuyğundur  ki,  bu-

nun  üçün  də  mövcud  sistemin  rekonstruksi-

yası tələb olunur.     

 

a) 

b) 

 

 

Şəkil 2. Yerüstü axımı uyğun olaraq yerli (a) və mərkəzləşdirilmlş (b) təmizləyici qurğularda 

təmizləməklə ayrılmlş sukənarlaşdırıcı sistemin sxemi 

1 və 2 – məlşət və yağış şəbəkələri; 6 – nasos stansiyası; 9 – basqılı boru kəmərləri; 11 – ayırıcı 

kameralar; 12 – tənzimləyici rezervuar; 13 – məlşət və istehsalat çirkli sularını təmizləyən qurğular; 

 15 – yerüstü axımın yerli təmizləmə qurğuları;16 – yerüstü axımların mərkəzləşdirilmlş təmizləmə 

qurğuları;17 – təmizlənmlş suların buraxıcıları

 

 

 

Yerüstü axımların təmizlənməsi su ehti-

yatlarının neft məhsulları və asılı maddələrlə 

çirklənmədən  mühafizəsi  üçün  tətbiq  edilir. 

Yerüstü  axımları  təmizləyən  qurğular  neft 

məhsullarının  miqdarını  onların  müxtəlif 

hövzələrə  axıdılması  üçün  qoyulan  tələblər 

həddinə qədər  aşağı salır. 

 İrəli sürülən tələblərdən asılı olaraq me-

xaniki,  fiziki-kimyəvi  və  s.  təmizləmə  üsul-

larından  istifadə  olunmaqla  çirkli  suları  zə-

rərli qarışıqlardan effektiv olaraq təmizləmə-

yə  zərərsizləşdirməyə  imkan  verən  təmiz-

ləyici  qurğular  lşlənib  hazırlanmlşdır. 

Yerüstü 

axımların 

tərkibindəki 

asılı 

maddələrin 

əsas 

hissəsinin 

və 

neft 

məhsullarının  kənar  edilməsi  üçün  üfüqi  və 

radial  durulducular,  nefttutanlar,  toplayıcı 

nohurlar  və  s.  kimi  müxtəlif  kostruksiyalı 

durulducu qurğular tətbiq edilir. 

Son  illər  müxtəlif  konstruksiyalı  nazik-

laylı durulducular olduqca müxtəlif kateqori-

yalı çirkli suların təmizlənməsində genlş tət-

biq  olunmağa  başlamlşdır.  Nazik  layda  du-

rulma üsulundan istifadə olunması mexaniki 

qarışıqların  ayrılma  prosesinin  intensivləş-

dirilməsinə  və  kiçik  sahələr,  həcmlər  tələb 

olunan qurğularda yüksək şəffaflanma effek- 

tinə nail olunmasına imkan verir. 

Şəhər ərazilərindən yaranan yerüstü çirk-

li  suların  təmizlənməsi  üçün  KTA-nın  KST 

və  ST  ETİ-da  naziklaylı  rəfli  durulducunun 

konstruksiyası  lşlənib  hazırlanmlşdır  (şək. 

3).                                        

Naziklaylı  durulducunun  lşinin  effektiv-

liyi  asılı  maddələrinin  qatılığı  800–3000 

mq/l,  neft  məhsullarının  miqdarı  isə  20–80 

mq/l olan axında yoxlanılmlşdır. 

Təmizlənmlş suda asılı maddələrin  qalıq 

miqdarı  daxil  olan  yerüstü  axımda  ilkin  qa-

tılıqla müqayisədə 8÷10%-dən (lövhələrarası 

sahədə  axın  sürəti  1mm/san  olduqda)  30÷ 

40%-ə qədər (10mm/san. sürətlə) dəylşir. 

Yerüstü  axımların  şəffaflanmasının  in-

tensivləşdirilməsi  və  durulducu  qurğularda 

əldə olunandan artıq təmizlənmə dərəcəsinin 

təmin olunması üçün müxtəlif qeyri təbii və 

sintetik  süzücü  yükdən  süzdürmə  üsulu  ilə 

təmizləyir  və  ya  koaqulyantlarla  və  flokul-

yantlarla  emal  edirlər.  Çirkli  suların  asılı 

maddələrdən  və  neft  məhsullarından  daha 

dərin  təmizlənməsi  üçün  onları  bir  qayda 

---