Xülasə Tədqiqatın məqsədi ni müasir qloballaşma şəraitində nüvə energetikasının özəl

bətən ucuz başa gəlir. AES-lərin ən böyük üstünlüyü isə onun daha ekoloji təmiz ol-

masıdır.

Müqayisə  üçün  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  il  ərzində  1000  MVt  gücündə  daş

kömürlə işləyən İES 164 min ton, mazutla işləyən İES 121 min ton, qazla işləyən

İES 12 ton müxtəlif tərkibli zəhərli və parnik effekti yaradan maddələri birbaşa at-

mosferə buraxır. Təkcə ABŞ-da il ərzində AES-lər təqribən 5 mln ton kükürd qazı,

2  mln  ton  azot  oksidləri,  164  mln  ton  karbon  qazının  ətraf  mühitə  atılmasının

qarşısını alır [10, 17].

Göstərilən maddələr AES-lərin fəaliyyəti zamanı sadəcə yaranmır. Stansiya yaxın-

lığında radiasiya fonu normal təbii fondan çox da yüksək olmur. Digər tərəfdən,

yerin  dərinliyindən  hasil  edilən  üzvi  yanacaqlarda  da  təbii  radioaktiv  izotoplar

olduğundan onların yandırılması zamanı həmin hissəciklər birbaşa atmosferə atılır.

1000 MVt gücündə İES il ərzində yanacağı oksidləşdirmək üçün 8 milyon ton ok-

sigen istifadə edirsə, nüvə reaktoru ümumiyyətlə oksigen sərf etmir. Hazırda ümumi

gücü ~ 375 min MVt olan nüvə reaktorları ildə təqribən 3 milyard ton oksigenə qə-

naət edir. Nəzərə almaq lazımdır ki, qlobal istiləşmənin əsas səbəbi istilik maşın-

larının atmosferə buraxdığı istixana effekti yaradan qazlardır (CO

2

və s.).

Böyük uran filizi ehtiyatlarının mövcudluğu, əsas enerji mənbəyi olan neft, qaz

və daş kömür ehtiyatlarının tükənən mənbələr olması nüvə energetikasına böyük

gələcək vəd edir. Bu baxımdan, elektrik enerjisinin generasiyası üçün nüvə reaktor-

larından  istifadə  qlobal  istiləşmənin  və  iqlim  dəyişmələrinin  qarşısını  almaqda

əhəmiyyətini yüksəldir.

Məlumdur ki, üzvi yanacaq növləri ətraf mühitin korlanması zəminində “gizli”

subsidiyalar məsrəf edir. Nüvə energetikasında isə davamlı inkişaf üçün dövlət sub-

sidiyaları tələbli deyildir. Nüvə sənayesi yeganə sahədir ki, öz tullantılarına görə

bütün məsuliyyəti öz üzərinə götürür və onlarla bağlı məsrəfləri öncədən məhsul

xərclərinin üzərinə qoyur. 

Nüvə  enerjisi  bütün  enerji  mənbələrinin  vergiqoyması,  tullantılara  görə

cərimələnməsi və sosial amillərə rəğmən ədalətli bərabərlilik şəraitində daha rəqabət

qabiliyyətliliyi ilə də fərqlənmə imkanına malikdir. Nüvə yanacağının qiyməti daim

sabitdir və istehsal xərcləri konfiqurasiyasında yüksək mövqedə dayanmır. Nüvə en-

erjisi  tullantıları  da  nisbətən  az  həcmli  olur  və  onun  lokallaşması  imkanları  da

genişdir.

Bir  reallığın  da  nəzərə  alınması  vacibdir.  Bir  qram  uran  təxminən  3  ton  daş

kömürün yanarkən ayırdığı enerji qədər enerjiayırma qabiliyyətinə malikdir. Əgər

dünyada fəaliyyətdə olan AES-ləri daş kömürlə işləyən stansiyalar əvəz etsə, onda

təqribən 600 milyon ton əlavə daş kömür lazım olar və ətraf mühitə 2 milyard ton

karbon qazı, 30 milyon ton azot oksidi, 50 milyon ton kükürd və 4 milyon ton uçan

kül atılar. AES-lərin istismarı hər il 400 milyon ton neftə qənaət etməyə imkan verir

[22, 29].

AZƏRBAYCANIN VERGİ JURNALI. 3/2012.

121

---

7. İstilik-nüvə reaksiyası: qlobal energetik alyans

Nüvə enerjisini yalnız ağır nüvələrin bölünməsi ilə deyil eyni zamanda yüngül

nüvələrin sintezi ilə də əldə etmək olar. İstilik-nüvə reaksiyası adlanan prosesdə

yüngül  atomların  nüvələri  birləşərək  nisbətən  ağır  nüvələrin  əmələ  gəlməsi  ilə

müşayiət olunur. Reaksiyanın başlaması üçün ilkin nüvələr elektrostatik əks-təsir

qüvvələrini dəf edərək bir-birinə nüvənin ölçüsü qədər yaxın məsafəyə yaxınlaş-

malıdırlar. Bunun üçün ilkin nüvələr çox böyük kinetik enerjiyə malik olmalıdırlar.

Nəzərə alsaq ki, nüvənin kinetik enerjisi onun istilik hərəkəti ilə xarakterizə olunur,

buradan belə nəticəyə gəlinir ki, istilik nüvə reaksiyasının başlaması üçün çox böyük

temperatur lazımdır (milyonlarla dərəcə). Buna görə də belə reaksiya istilik-nüvə

reaksiyası adlanır.

Süni istilik-nüvə reaksiyası ilk dəfə hidrogen bombasının partladılması nəticə -

sində həyata keçirilmişdir. Reaksiyanın başlaması üçün lazım olan temperatur hidro-

gen bombasının daxilində yerləşdirilmiş atom bombasının partladılması hesabına

əldə edilir. Lakin bu reaksiya idarə olunmur və ondan stabil enerji mənbəyi kimi is-

tifadə etmək mümkün deyil. Təbii şəraitdə proton-proton tipli istilik -nüvə reaksiyası

hidrogen  nüvələri  arasında,  günəş  də  daxil  olmaqla,  ulduzların  daxilində  gedir.

Günəşin nəhəng ölçüsü və günəş maddəsinin sıxlığı onun milyardlarla il günəş sis-

temini enerji ilə təmin edəcəyini deməyə əsas verir.

İdarə olunan istilik-nüvə reaksiyasının həyata keçirilməsi üçün göstərilən reak-

siyalar daha əlverişli hesab olunur [18, s. 507-510].

1

H

2

+ 

1

H

2

= 

1

H

3

+ 

1

P

1

+ 4.03 MeV

1

H

2

+ 

1

H

3

= 

2

He

4

+ 

0

n

1

+ 17.6 MeV

Xüsusən də, daha artıq enerji ayrılması ilə gedən ikinci reaksiya daha cəlbedicidir.

Lakin radioaktiv tritium (hidrogenin ağır izotopu - 

1

H

3

) təbiətdə mövcud deyil. Qeyd

olunan reaksiyanın həyata keçirilməsi üçün əvvəlcə tritiumun əldə edilməsi vacibdir.

Müəyyən edilmişdir ki, litium-6 izotopu (

3

Li

6

) istilik neytronlarının təsiri nəticəsində

tritiuma çevrilir.

3

Li

6

+ 

1

n

0

= 

1

H

3

+ 

2

He

4

İdarəolunan istilik-nüvə reaksiyasının həyata keçirilməsinin əsas iki prinsipal is-

tiqaməti proqnozlaşdırılır və tədqiqatlar bu istiqamətdə aparılır [16. s. 288-304].

1. Kvazistasionar sistem - burada qızdırılmış plazma maqnit sahəsi ilə ətrafdan

izolyasiya olunur. Bu məqsədlə TOKAMAK və STELLARATOR növlü qurğuların

istifadəsi nəzərdə tutulur.

2. İmpulslu sistem - burada idarəolunan istilik-nüvə reaksiyasını tərkibində dey-

E.Hacızadə, F.Hüseynov. Nüvə energetikasi: ekoloji-iqtisadi dəyərləndirmələr və inkişaf perspektivləri  

122

---