Yazıçı Anar haqqında payız düşüncələri (Cəmil Həsənli) Moskvada Anarın 70 illiyində çıxışından

Üç Zaqafqaziya respublikası kağız üzərində deyil, həqiqi müstəqillik, boş deyil, 

möhkəm  suverenlik  qazanmaq  istəyirlərsə,  18-20-ci  illərin  faciəli  təcrübəsindən  dərs 

almalıdırlar.  Onların  müstəqil  mövcudluğu  hər  şeydən  qabaq  özlərinin  aralarında  sülh 

və  razılıq  olmasından  asılıdır.  Hər  hansı  barışmaz,  əsaslı  antoqonist  qarşıdurma  bizi 

məhvə aparır. Bu xalqların taleyn, siam əkizləri kimi, bütün mövcud fərqli cəhətləri ilə - 

xasiyyət,  ruh,  mənəviyyat  ayrılığı  ilə  bərabər  bir-birinə  möhkəm  bağlıdır.  Allahın 

səxavətlə  bol-bol  nemətlər  verdiyi  Zaqafqaziya  torpağına  dinclik  və  azadlıq  o  zaman 

gələcək  ki,  Baltikyanı  respublikaların  artıq  çoxdan  başa  düşdüklərini,  nəhayət,  bizim 

xalqlarımız  da  başa  düşəcəklər;  Zaqafqaziya  xalqları  eyni  zəncirlə  bağlanmışlar  və 

onlardan hər hansı biri azad deyilsə, üç respublikadan heç biri həqiqi mənada müstəqil 

ola  bilməz.  Birinin  əsarəti  başqalarının  azadlığının  boğulması  üçün  meydandır. 

Tariximizin bu mühüm və çoxdan keçilmiş dərsini yəni doğrudanmı dərk etməyəcəyik? 

Ədavətin, düşmənçilik və nifrətin, qarşılıqlı ittihamların bir-birindən betər qızışdırılması 

azadlığa gedən yolda ən böyük əngəl, ən əsas maneədir. 

Kimlərinsə fitnə-fəsadına, mərkəzin ikimənalı mövqeyinə, yalan vədlərinə, DTK-

nın məkrinə nə qədər istinad etmək olar. İidi DTK da, deyəsən, əvvəlki mahiyyətində 

son  günlərini  yaşayır.  Mərkəz  də  qıc  vəziyyətindədir  və  Köhnə  meydandakı  böyük 

binanın  sakit  otaqlarında  verilmiş  ikibaşlı  vədlər  keçmişdə  qalıb.  Elə  bir  vaxt  gəlib 

çatmayıbmı  ki,  hər  şeyi  özümüz  dərk  edək,  öz  ağlımızla  hərəkət  edək  və  kimlərinsə 

fitnə-fəsadının  əbədilik  girovu  olmayaq.  Mən  əminəm  ki,  Zaqafqaziya  respublikaları 

üçün istər Qərbə, istərsə də Şərqə üz tutub müstəqilliyə nail olma gümanı xalis xülyadır. 

Onlar yalnız bir-birlərinə üz tutmaqla müstəqillik qazana bilərlər. 

Lakin problemin heç də az əhəmiyyətli olmayan cəhəti bizim demokratik Rusiya 

ilə münasibətlərimizdir. Təbii ki, Qafqazın digər xalqlarının adından danışmağa heç bir 

haqqım  olmadığından,  mən  yalnız  azərbaycanlıların  keçirdikləri  ağrı-acıdan  söz  aça 

bilərəm.  Mənim  xalqım  bütün  bu  son  illəri  təkcə  hüquqi  yox,  eyni  zamanda  mənəvi, 

psixoloci  cəhətdən  fövqəladə  vəziyyətdə,  od  ilə  qan  arasında  yaşayır  -  hər  gün 

partlayışlar,  ölümlər,  girov  tutulması...  Bu  dəhşətlər  mənəvi  terrorla,  alçaldılma  və 

söyüşlərlə,  böhtan  və  yalanlarla,  yanlış  informasiyalarla,  bir  faktın  gizlədilməsi, 

digərinin  qabardılması  ilə  yüz  qat  tündləşir.  Bir  sözlə,  xalqımız  hər  gün  açıq-aydın 

---

bədxah münasibətə məruz qalır, günahımız da budur ki, kiçik, lakin yeganə vətənimizin 

ərazi  bütövlüyünü  saxlamaq  istəyirik.  Güllə  və  süngü  ilə  yaralananları  qələmlə 

öldürürlər, sol və keçmiş sağ (indi hamısı tamam soldur), mətbuat səhifələrində sataşır, 

təhqir edirlər. Bizim üçün daha çoxdan fərqi yoxdur ki, üstümüzə çirkab atan kimlərdir - 

demokratlar, yoxsa vətənpərvərlər. Sağmühafizəkar «Naş sovremennik» (№ 7, 1991-ci 

il)  jurnalının  səhifələrində  irticaçı  müsəlmanlara  qarşı  xristian  Ermənistanın  tərəfində 

durmaqa  çağırırlar;  sol-demokrat  «Literaturnaya  qazeta»  isə  16-cı  səhifədə  verdiyi 

zarafatyana təklifini, görünür, çox məzəli hesab edir: «Azərbaycan Sovet Respublikaları 

İttifaqı» yaradılmasın ki?». 

Səviyyəsiz, ucuz,səfeh zarafata ciddi, yumorsuz cavab verirəm: Yox, Azərbaycan 

Respublikaları  İttifaqı  yaratmaq  lazım  deyil.  Bizə bu  da  bəsdir  ki, öz  respublikamızın 

taleyini  Moskva  mətbəxlərində  həll  etməsinlər;  avqust  qiyamına  qədərki  tanınmış  bir 

jurnalistin dediyi kimi və bu gün yeni ideoloji kişili-qadınlı komissarların dediyi kimi, 

xalqları «bizimkilərə» və «özgələrə» ayırmasınlar, həddən ziyadə mütərəqqi, yaxud ifrat 

irticaçı  publisistlər  xalqları  qurbanlıqlara  və  cəlladlara,  ağlara  və  qaralara  (dərilərinin 

rəngi mənasında yox, ümumiyyətlə, yaxşılara, pislərə) bölməsinlər. 

Bir zaman Moskva dalanlarında bütün cənublulara «qaradallılar» deyirdilər. İndi 

sanballı qəzetlərdə cənub respublikaları qarınaltı elan olunur. Yaxşıdır ki, yenə arxadan 

qabağa keçiriliblər. 

Durğunluq dövründə bir çox görünməmiş cinayətlər baş verib, ancaq hər halda nə 

o  vaxt,  nə  də  sovet  sisteminin    daha  amansız  illərində  xalqları  bəyənilməyən 

müsəlmanlar»  və  «çox  xoşa  gələn  bütün  başqaları»  -  deyə  ayırmamışdılar.  Mən  bunu 

elə-belə  demirəm,  bax,  indicə  -  məqaləmi  bitirdiyim  bu  dəqiqələrdə  televiziya 

«Xəbərlər»inin («Vesti») aparıcısı müsəlman respublikalarını (onları dini prinsipə görə 

məhz  elə  beləcə  də  müəyyənləşdirir)  bütün  ağır  günahlarına  görə  -  mühafizəkarlığa, 

patriarxallığa,  kommunizm  totalitarizminə  sədaqətə,  rəhbərlərə  pərəstişə,  diktaturaya 

meylli  olmağa  görə  və  s.  və  i.  a.  açıq  mətnlə  biçib  tökür.  (Görünür,  Stalin,  Hitler, 

Mussolini,  Mao,  Brejnev  -  hamısı  sırf  müsəlman  rəhbərləridir).  Həm  də  ki, 

«Xəbərlər»in fikrincə, müsəlman respublikalarının müstəqillik cəhdi, heç də Baltikyanı 

respublikalarda, Moldova, Gürcüstan və Ermənistanda olan cəhdin eyni deyil. Orda bu 

---

cəhd səadətdir, burda bəla. Niyə? Belə ikili ölçünün səbəbi nədir? Bədbəxt müsəlmanlar 

bu zirək aparıcıya nəyə görə xoş gəlmir? 

Həm də, bir halda ki, müsəlmanlar bu dərəcədə pisdirlər, nəyə görə onlardan bərk 

yapışıblar,  heç  cür  ayrılmaq  istəmirlər  -  qoy  çıxıb  getsinlər  öz  totalitar  recimlərini 

qursunlar, keçmiş İttifaqın belə səfalı demokratik mənzərəsini də korlamasınlar?!. 

Avqust günlərində Moskvada üç gözəl cavanın faciəli ölümünə - bu əvəzsiz itkiyə 

Azərbaycanda  bütün varlığımızla  acıdıq. Ancaq 90-cı  ilin  dəhşətli  Yanvar günlərində, 

ordu generalı Yazov  (bundan sonra marşal rütbəsi aldı) Bakıda qanlı qırğın törədəndə 

ölkənin yazıçılarından, humanist sənətin nümayəndələrindən kim bizim dərdimizə şərik 

oldu? Tanklar minik avtomobillərini sərnişinləri ilə bərabər əzib tökəndə, təcili yardım 

maşınları  atəşə  tutulanda...  Ordu  gülləsindən  həlak  olmuş  126  şəhid,  o  cümlədən, 

uşaqlar, qadınlar, qocalar  Bakıda  Şəhidlər  xiyabanında uyuyurlar.  Sağ olsun  Stanislav 

Qovöruxin  ki,  qara  Bakı  yanvarı  barədə  «Moskovskiye  novosti»də  yazdı.  Sağ  olsun 

Oljas  Süleymenov  ki,  həmin  faciəln  günlərdə  Bakıya  uçdu:  lakin  bu  layiqli  misallar 

böyük  bir  dövlətin  ictimaiyyəti  üçün  az  deyilmi?  Bəs  yerdə  qalanları  hardaydılar  - 

ölkənin  qaymağı,  şərəfi?  Birinin  dərdlərinə  çox  həssas,  o  birininkinə  tamamilə 

soyuqqanlı olan mətbuat hardaydı? Bir neçə kəndin boşaldılmasını aləmə car çəkib, iki 

yüz minin amansızcasına qovulmasına göz yumanlar hardaydı? Bir qatilliyi haqlı olaraq 

pisləyib,  o  birini  özünün  susub  durmağı  ilə  sanki  yeni  cinayətlərə  təhrik  edənlər 

hardaydı? 

Qara Yanvar günlərində ölkənin yazıçı təşkilatlarına etdiyimiz müraciətlərə cavab 

çıxmadı.  SSRİ  Yazıçılar  İttifaqı  duzsuz  bir  teleqram  göndərdi,  başqaları  isə 

ümumiyyətlə susdular. İndi Azərbaycan yazıçılarını kim inandıra bilər ki, biz məhz elə 

bu lallar-karlar İttifaqının tərkibində qalmalıyıq. 

Amma Azərbaycanda demokratik ənənənin kifayət qədər inkişaf etmədiyi barədə 

nə  qədər  desən,  ağız  dolusu,  ağayana  təkəbbürlə  danışsınlar.  Azərbaycan  həmişə  belə 

məhsuldar,  bərəkətli,  belə  amansızcasına  istismar  edilən  və  buna  körə  də  ölkənin  bu 

dərəcədə ayıq-sayıq qorunan regionu olduğu halda, 1920-ci ilin aprelində rəhmsizcəsinə 

dağıdılmış  demokratik  təşəbbüslər  nə  yolla  inkişaf  etməliydi?  Məgər,  demokratik 

təmayüllərin  inkişafına  imkan  vermək  olardımı  ki,  nəticədə  də  strateci  cəhətdən  belə 

---