Yettinchi mavzu: Tafakkur shakllari : tushuncha, hukm va xulosa Reja: Tushunchaning mazmuni va hajmi, ularning o‘zaro aloqasi. Tushunchaning turlari va ular o‘rtasidagi munosabatlar. Xukm tarkibi va uning asosiy turlari

A kontrar Ye kontradiktor
b b
o‘ o‘
y y
s s
i i
n n
i i
sh sh
I subkontrar O
Masalan, «Har bir jamiyat o‘z axloqiy normalariga ega». Bu A – umumiy tasdiq mulohaza (hukm). Ye, I, O ko‘rinishlarda quyidagicha ifodalanadi:
Ye. Hech bir jamiyat o‘z axloqiy normalariga ega emas.
I. Ba’zi jamiyatlar o‘z axloqiy normalariga ega.
O. Ba’zi jamiyatlar o‘z axloqiy normalariga ega emas.
Bu hukmlar taqqoslanadigan mulohaza (hukm) lar bo‘lib, ular o‘rtasida chinligiga ko‘ra o‘ziga xos munosabatlar mavjuddir.
Sig‘ishmaydigan mulohaza (hukm)lar o‘rtasida qarama-qarshilik (kontrar) va zidlik (kontradiktorlik) munosabatlari bo‘ladi. Qarama-qarshilik munosabati mazmuniga ko‘ra turlicha bo‘lgan umumiy hukmlar o‘rtasida mavjud bo‘lib, bu munosabatga ko‘ra ularning har ikkisi bir vaqtda chin bo‘la olmaydi. Bu hukmlar bir vaqtda xato bo‘lishi mumkin; agar ulardan birining chinligi aniq bo‘lsa, unda boshqasi albatta xato bo‘ladi. Yuqoridagi misollardan A– mulohaza (hukm) chin, Ye – mulohaza (hukm) xato ekanligi ma’lum bo‘ladi.
Zidlik munosabati mazmuni va hajmiga ko‘ra turlicha bo‘lgan mulohaza (hukm) lar o‘rtasida mavjud bo‘ladi. Bu mulohaza (hukm) larning har ikkisi bir vaqtda chin ham, xato ham bo‘lmaydi. Ulardan biri hamma vaqt chin, boshqasi esa xato bo‘ladi. Yuqoridagi misollardan A – mulohaza (hukm) chin bo‘lib, O – mulohaza (hukm) xatodir. Shuningdek, I – mulohaza (hukm) chin, Ye – mulohaza (hukm) xatodir.
Sig‘ishadigan mulohaza (hukm) lardan mazmuni bir xil, hajmi turli xil bo‘lgan hukmlar o‘zaro bo‘ysinish munosabatida bo‘ladi. Bunda umumiy mulohaza (hukm) lar bo‘ysindiruvchi, juz’iy mulohaza (hukm) lar bo‘ysinuvchi bo‘ladi. Bo‘ysunish munosabatida umumiy hukmlar chin bo‘lsa, ularga bo‘ysinuvchi juz’iy hukmlar ham chin bo‘ladi. Lekin juz’iy hukmlar chin bo‘lganda, umumiy hukmlar noaniq (chin yoki xato) bo‘ladi. Yuqoridagi misoldan A – mulohaza (hukm) chin bo‘lgani uchun unga bo‘ysinuvchi I – mulohaza (hukm) ham chin bo‘ladi. Agar umumiy mulohaza (hukm) lar xato bo‘lsa ularga bo‘ysinuvchi juz’iy hukmlar noaniq (chin yoki xato) bo‘ladi. Misolimizda Ye – mulohaza (hukm) xato bo‘lgani uchun, O – mulohaza (hukm) ham xato bo‘ladi. Ba’zi holatlarda umumiy hukmlar xato bo‘lsa, juz’iy hukmlar chin bo‘ladi.
Qisman moslik (subkontrar) munosabati mazmuni har xil bo‘lgan juz’iy hukmlar o‘rtasida mavjud bo‘ladi. Bu hukmlar bir vaqtda chin bo‘lishi mumkin, lekin har ikkisi bir vaqtda xato bo‘lmaydi. Agar ulardan birining xatoligi aniq bo‘lsa, unda boshqasi albatta chin bo‘ladi. Yuqoridagi misolimizda O – mulohaza (hukm) ning xatoligi aniq bo‘lgani uchun, I – mulohaza (hukm) chindir.
Ekvivalentlik munosabatidagi hukmlar hamma vaqt chin bo‘ladi, chunki ularda aynan bir fikr turli shaklda ifodalanadi. Masalan, «A. Oripov O‘zbekiston Respublikasi madhiyasining muallifi» va «A. Oripov – O‘zbekiston Qahramoni» mulohaza (hukm) lari o‘zaro ekvivalentdir, ya’ni ular bir xil subyektga, lekin har xil predikatga ega bo‘lgan mulohaza (hukm) lardir.
Hukmlarning chinligiga ko‘ra munosabatini ifodalovchi yuqorida ko‘rsatilgan qonuniyatlar bilishda katta ahamiyatga ega.
Tayanch tushunchalar
1. Tushuncha – buyumlarning umumiy va muhim belgilarini inson ongida yaxlit aks ettiruvchi tafakkur shakli.
2. Analiz – tadqiq etiluvchi obyektni fikran tarkibiy qismlarga ajratish usuli.
3. Sintez – narsa va hodisalarni yaxlit, butun holda olib, ularning tarikibiy qismlarini o‘zaro bir-bir bilan bog‘lab tekshirish usuli.
4. Kategoriya – tushunchaning maxsus turi. Kategoriya buyumlar munosabati va bog‘lanishlarini inson ongida eng umumiy tarzda in’kos ettiradigan ilmiy tushunchadir.
5. Definitsiya – tushunchalarni ta’riflash.
6. Klassifikatsiya – tasnif, turkumlash, bu bo‘lishning eng mukammal shaklidir.
7. Subyekt – hukmning egasi. (S), hukmning birinchi tushunchasidir.
8. Predikat – hukmning kesimi (R), hukmning ikkinchi tushunchasidir.
9. Kon’yunktiv hukm – birlashtiruvchi hukmlardir.
10. Diz’yunktiv hukm – ayiruvchi hukmlar.
11. Implikativ hukm – shartli hukmlar.
Takrorlash uchun savollar
1. Tushuncha qanday mantiqiy usullar yordamida hosil qilinadi?
2. Tushunchalar o‘rtasida qanday munosabatlar mavjud?
3. Tushunchalar bilan olib boriladigan qanday mantiqiy amallarni bilasiz?
4. Hukm nima va u qanday strukturaga ega?
5. A, E,I,O hukmlarda terminlar qanday hajmlarda bo‘ladi ?
6. Murakkab hukm deb nimaga aytiladi? Uning qanday turlari mavjud?