Z. Ə. Cavadova
Yüklə 0,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
55
rəislərin göstərişlərinə əməl etməli idi. Maaflıq hüququ xandan xüsusi xidmət müqabilində alınırdı. Bəzən xan bu adı ayrı-ayrı adamlara nüfuzlu bəylərin xahişinə əsasən verirdi. Elə hallara da təsadüf olunurdu ki, bəzi maaflar feodalların qəzəbinə gələrək bütün hüquqlarından məhrum edilərək vergi və mükəlləfiyyətləri ödəyən kəndlilərin sırasına qayıtmalı olurdu. Şəkidə xan üsul-idarəsinin ləğvi ilə əlaqədar onların vəzifələri də dayandırıldı. Kameral siyahıya almalarda çinovniklər adı ilə qeyd olunan bu zümrə yenə də əvvəlki kimi vergi və mükəlləfiyyətlərdən azad edilməsinə baxmayaraq uzun müddət maaflar heç bir xidmətə göndərilməmişdi. Yalnız 1834-cü ildə Varşavaya göndərilmək üçün müsəlman atlı polku təşkil edilən zaman maafların bir hissəsi yerli əhali ilə birlikdə bu polkun tərkibinə daxil edilmişdi. Onlar yaşadıqları mahallar tərəfindən silah, at, geyim və sursatla təchiz olunmalı idi. 1837-ci ildə isə Şəki əyalətindən 200 maaf Quba üsyanını yatırmaq üçün göndərilmiş, 1839-cu ildə 94 maaf Dağıstan sərhəddinə gözətçiliyə təyin edilmişdi (64, s. 197). Azərbaycanın digər ərazilərində olduğu kimi şimal-qərbi Azərbaycanda da XIX yüzilliyin birinci yarıcında kəndlilər 3 kateqoriyaya bölünürdü. 1. Rəiyyətlər; 2. Rəncbərlər; 3. Köçəri kəndlilər (elat). Rəiyyətlər istifadə etdikləri torpağın müqabilində öz sahiblərinə vergi verir və müəyyən mükəlləfiyyətlər daşıyırdılar. Xanlıqlar dövründə şəxsi təsərrüfata malik olmayan rəncbərlər dövlətə vergi verməkdən azad idi. Şəki əyalətində rəncbərlər adətən başqa xanlıqların ərazisindən qaçan kəndlilər idi. Bu kəndlilər bəylərin, ruhanilərin, yüzbaşıların himayəsinə sığınırdı. Onlar da rəncbərlər üçün ev tikir, onları evləndirir, təsərrüfat fəaliyyəti üçün lazım olan hər şeyi edirdilər. Rəncbərlər yerləşdikləri torpağın sahibinə hər cür xidmət göstərməyə borclu idi. Lakin rəncbərlər yerləşdikləri torpaqdan tamamilə asılı vəziyyətə düşmürdü. Onlar öz ağalarından narazı qaldıqda başqa əraziyə qaça bilərdi. Ağanın qaçan kəndlini ez yanına qaytarmaq hüququ yox idi. Bəzən xanlar öz yaxın adamlarına xəzinə torpaqlarında yerləşmək üçün bir neçə ailəyə torpaqla yanaşı rəncbərlərin özlərini də hədiyyə edirdilər. Şəki əyalətində elə hallara da təsadüf olunurdu ki, kasıbçılığa düşmüş rəiyyətlərdən bir neçəsi öz xüsusi əmlakını güclü bəylərdən kiməsə satır və özləri də onların rəncbərinə çevrilirdi. Şəki əyalətində yalnız bəylərin deyil, ruhanilərin, yüzbaşıların, həmçinin Nuxa vətəndaşlarının da kəndliləri olurdu. Bəylərin öz kəndlilərini satmaq, girov qoymaq və başqasına bağışlamaq hüququ yox idi (120, s. 109). Şəki əyalətində rəiyyət və rəncbərlərdən başqa ayrı-ayrı bəylərə məxsus köçəri kəndlilər də var idi.
56
Car-Balakən camaatlığında kəndlinin torpaqdan asılılığının, xüsusi forması mövcud idi. Bu forma mənbələrdə keşkəl hüququ adlanırdı. Əslində keşkəlin 3 sahibi var idi. Onun hüquqi sahibi bütün torpağın əsil sahibi olan avar icması hesab olunurdu. Keşkəlin digər sahibi varlı toxumun nümayəndəsi, üçüncü sahibi onu becərən kəndli idi. Keşkəl sahibləri hüquqi cəhətdən azad adamlar hesab olunurdu. Adətən keşkəl sahibindən kəndli yox, onun keşkəli asılı idi. Keşkəl satıla və ya birindən digərinə verilə bilərdi. Bu halda keşkəlin yeni sahibi keşkəl mükəlləfiyyətlərini bütünlüklə öz üzərinə götürürdü. Keşkəl kəndliləri pulla öz keşkəlinin sahibi ilə razılaşma əsasında ala bilərdi. Lakin keşkəl kəndliləri çox nadir hallarda bu hüquqdan istifadə edə bilərdi. 1869-cu ildə çar hökuməti tərəfindən yaradılan Zaqatala silki-torpaq islahatı komissiyası keşkəl hüququnun xarakterini və mahiyyətini aydınlaşdırmağa cəhd göstərmişdi. Komissiyanın rəyinə əsasən keşkəl torpaqları kəndlilər üçün əlverişli və dəqiq müəyyən edilmiş şərtlərlə onların daimi icarəsinə verilirdi. Doğrudur keşkəl sahibləri hüquqi cəhətdən təhkimli deyildi, lakin azad adamlar da hesab edilmirdi. Əhalinin sosial strukturunda "üçüncü zümrə" nümayəndələri hesab olunan tacirlər və sənətkarların da xüsusi yeri var idi. Şəki əyalətində tacirlər öz kapitalına görə üç qrupa bölünürdü. Birinci qrupa daxil olan tacirlər əsasən iri tacirlər idi. Onlar Rusiya və İranla ticarət edir, xəzinəyə pul və mustamira adlanan taxıl vergisi ödəyirdilər. Bu tacirlər əsasən taxıl və ipək ticarəti ilə məşğul olurdular. İkinci qrup tacirlər xəzinəyə pul vergisi verir və mustamira adlanan taxıl vergisi ödəyirdilər. Digər əyalətlərlə ticarət aparan bu tacirlərin sayı o qədər də çoxluq təşkil etmirdi. Üçüncü qrup tacirlər əyalətin özündə ticarətlə məşğul olan adamlar idi. Onlar Nuxa tacirlərindən müxtəlif mallar alır və satırdılar. Nəhayət, xırda ticarətlə məşğul olan alverçilər və sənətkarlar da var idi. 1824-cü il məlumatına görə şəhərdə 503 nəfər birinci, 389 nəfər ikinci, 138 nəfər üçüncü dərəcəli tacir, 4141 nəfər xırda alverçi və sənətkar var idi (117, 48). Şəki əyalətindən fərqli olaraq Car-Balakən hərbi dairəsində ticarət o qədər də mənfəət gətirən sahə hesab olunmurdu. Əsas ticarət mərkəzi Zaqatala dairəsi və yaxud Tiflis hesab olunurdu. Alıcılar əsasən ermənilər idi. Onlar malı aşağı qiymətə alır, sonra isə digər ərazidən olan tacirlərə baha qiymətə satırdılar. Car- Balakən və İlisudan ixrac edilən məhsullar içərisində ipək və mum üstünlük təşkil edirdi. Yerli əhali daha çox at ləvazimatı, tikili paltar, yun və pambıq parça, silah, çüvək (başmaq), mis qab-qacaq, papaq və s. alırdılar. XIX əsrin I yarısında Şəkidə sənətkarlığın demək olar bütün sahələri geniş ingişaf etmişdi. Şəki sənətkarlarının hazırladığı məhsullar nəinki əyalətdə satılır, eyni zamanda Bakı, Quba, Qarabağ və digər ərazilərə aparılırdı. Çox inkişaf etmiş sənətkarlıq sahələri boyaqçılıq, misgərlik, zərgərlik, dabbaqlıq, qalayçılıq və b. idi.
Yüklə 0,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|