I I qism.
0 ‘RTA ASRLARDA JURNALISTIKADAN OLDINGI
KOMMUNIKATSIYA SHAKLLARI
U l bob.
IS L O M R E N E S S A N S I DAVRIDAGI O M M A V IY
K O M M U N I KATSIYALAR
V—X V asrlarda M ark aziy O siyo hududida tashkil to p g a n q a to r dav-
la tla rd a ilm -fan keng ko ‘la m d a rivojlandi. Islom R enessansi nom in i oigan
beq iy o s ijtim oiy, siyosiy, m a ’naviy, m a ’rifiy, ilm iy va ijodiy yutuqlar dav-
rid a d av lat boshqaruvi, m a m la k atlararo m unosabatlar va m adaniy yuksalish
o ‘ziga xos aloqalar orqali ta ra q q iy etdi. Z otan b u tu n S harqu G ‘arbda
m a s h h u r b o ‘üb, n o m q o id irg a n X orazm iy, F arg'oniy, F orobiy, Ibn Sino,
B e ru n iy kabi m utaffakirlar, F irdavsiy, Rudakiy, Y usuf X os H ojib, A hm ad
Y ugnakiy kabi adiblar sh u d a v r farzandlaridir.
Islo m R enessansi q a n d a y p a y d o b o ‘ldi va u nim aga asoslangan edi?
U n in g asosiy m ezonlari n im a la rd a n iborat edi? R im im peratori Y ustinian
A flo tu n akadem iyasini y o p g an d a n keyin dunyo olim lari, obrazli qilib
a y tg a n d a , boshpanasiz q o lib ketd i. E ro n shohi Xusrav A nushervon I Aflo
tu n akadem iyasining yettita y e ta k c h i olim ini o ‘z m am lakatiga ta k lif etd i va
u la rg a ikkita akadem iya o c h ib berdi. Shunday qilib, an tik m adaniyatning
to m irla ri saqlanib qoldi. Bu m asalag a biz keyinroq yana qaytam iz. Ijtim oiy
va ta b iiy fanlar VI—V II asrla rd a E ro n d a, V III asrdan boshlab Bag‘dodda
k esk in rivojlanib ketdi va y etti-sa k k iz asrdan keyin Y evropa Tiklanish
d av rig a asos soldi.
N im a uchun aynan Osiyo mamlakatlarida yuksalish yuz berdi? Gap
shundaki, Yevropada nasroniy dini erkin fikmi bo‘g‘ib tuigan bir paytda, Osiyoda
insonning qadri, uning hayotdagi o ‘m i va imkoniyatlariga juda yuqori baho berildi.
Badiiy va ilmiy ijod, fanning aham iyati baland ko‘tarildi. Bunga asos bo‘lib
Q ur’o n i Karim, hadisi sharif va ulam ing taßirlari xizmat qildi.
U sh b u haqiqat ilm iy adabiy o tlard a m a’lum darajada o ‘z ifodasini
to p g a n , albatta. A yni ch o g ‘d a u paytlardagi om m aviy kom m unikatsiya
usu llari va shakllarini ta rix ch ila r asarlarida keltirilgan ayrim m anbalarga
aso slan g a n h o ld a m axsus k u za tish o ‘sha davrdagi ijtim oiy hayot m a n -
z a rasin i to ‘laqonli ta s a w u r qilishga yordam berishi shubhasiz. Bu davrda
h u k m d o rla r saroylarida ax b o ro t alm ashuvi, jum ladan, om m aviy kom m u-
n ik a tsiy a n in g og‘zaki va y o z m a turlari keng tarqalgan b o ‘lib, davlat
ra h b a rla ri u la rd a n o ‘zlarining b u y ru q lari, farm onlarini o m m a g a yetkazishda
u n u m li foydalanganlar. .Z e ro , b u n d a y vositalar davlat rah b ari, boshqaruv
tiz im i, d in peshvolari bilan xalq o ‘rtasida m ustahkam alo q a o ‘m atishda
m u h im aham iyatga ega b o ig a n . A xborotdan ch etd a qolgan aholi davlat
www.ziyouz.com kutubxonasi
siyosatini tushunm asligini va unga rioya qilm asligini rahbarlar yaxshi ang-
lab yetgan edilar.
VTTI asrda M arkaziy Osiyo Yaqin Sharqda yangi vujudga kelgan arab
davlati — xalifalik tom onidan istilo etilgach, keskin kurashlar, qarshiliklarga
qaram ay, mahalliy xalq bosqinchilarga qaram b o ‘lib qoldi. Arablar fathi yerli
xalqlar hayotini ham moddiy, ham m a’naviy jih a td a n tubdan o'zgartirib
yubordi. Aksariyat xalq Xalifalikka itoat va yangi yagona dinga e ’tiqod
qildirildi. N atijada, m a ’naviy norozilik kuchaya b ordi, xalq o ‘z mustaqilligini
tiklash u chun kurashga q o ‘zg‘aldi. M asalan, m a ’lu m darajada ushbu kurash
tufayli IX asm ing oxirlarida M arkaziy Osiyoda S om oniylar davlati vujudga
keldi. Keyinchalik esa Ismoil
Somoniy
a m ir b o 'lishiga xalifaning o ‘zi
fatvo
va yorliq bergan.
Arab yozuvi va tiliga asoslangan Islom d in in in g odam lar, xalqlar,
m adaniyatlarni birlashtiruvchilik mavqeyi b u tu n m intaqada ustuvor va
m ustahkam b o ‘]ib qolaverdi. M azkur hududdagi xalq lam in g keying) ta ra q -
qiyoti shu tarzda davom etdi. M arkaziy O siy o d a b u davrlarda bir necha
tillarda: arab, fors, lotin, turkiy tillarda ijod e tilib , sh u yozuvlarda m u h r-
langan tafakkur m evalari M ag‘ribu M ashriqda k eng tarqaldi. Bu dav rd a
shaklJangan om m aviy kom m unikatsiya o ‘ziga x o s kuchli g ‘oyaviy vosita,
ijtim oiy tafakkur hosilasi m azm unini kasb e ta b ordi. Shunga qaram asdan,
adabiyot, til, ax loq-odob, fan, ta ’lim va b o sh q a so h alar tarixidan farqli
o 'laro q , ju m a listik a tarixi ja h o n m iqyosida, ay n iq sa, biz tahlil qilayotgan
diyoriar o ‘ram ida eng kam ishJab chiqilgan y o ‘nalishJardan biridir.
l-fasl.
0 ‘r ta asrlarda ommaviy kom m unikatsiyalar
0 ‘rta asrlarda M arkaziy Osiyoda kom m unikatsiyaning aham iyati
nechog‘li m uhim b o ig a n lig i aniqlansa, o ‘sh a voqelik sharoitida davlat va
jam iyatni boshqarishda yozm a, og‘zaki va b o sh q a shakllardagi k o m m u n i
katsiya turlari om m aviy tarzda am alga oshirilganligi oydinlashadi. U n in g
yozm a turlariga kitob va risolalar (asl y o z m a sh arh lar va taijim alar),
m a’m uriy hujjatlar ham da xatlarni kiritish m u m k in . M asalan, 1499—1500-
yillarda Z ah irid d in M uham m ad B obur « B oburnom a» asarida: «Ikkinchi
navbat S am arqandni olg‘onda, A lisherbek tirik edi. Bir navbat m a n g a
kitobati ham kelib edi. M en ham kitobat yib o rib ed im , orqasida tu rk iy
bayt aytib, bitib yiborib edim», deb y o za d i1. K o ‘rinib turibdiki, kitoblar va
m aktublar orqali ax borot almashuv o ‘sha p ay tlard a odatiy hoi b o ‘lgan.
Og‘zaki kom m unikatsiya esa kengash, su h b a t, m aslahat, turli m a ’rak a lar
shaklida am alga oshiriigan. 0 ‘z -o ‘zidan yuzaga chiqadiki, om m aviy ta rz d a
axborot uzatish ko ‘proq bundan m an faatd o r, y a ’n i, m ansab va boylikka
ega shaxslar ishl b o ‘lgan; ulam i «kom m unikatsiya jarayonini ta sh k il
etuvchilar* deb atash m um kin. B unday k o m m u n ik ato rla m in g a x b o ro tn i
tayyorlovchilar, xabam avislar, tarixchilar, ta ijim o n la r va bevosita a x b o ro tn i
1 Zahiriddin Muhammad Bobur. T.: 1989, 78-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |