‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

t a ’sirli  b o ‘lishi  ravshan,  lek in   uning  abadiy  saqlanib  qolishi  qiyin.  Albatta, 
elchi,  ch o p a r  x ab arlarn i  b ir  necha  m arta  takrprlashi,  obrazli  va  ramziy 
ta rz d a  ifodalashi  m u m k in ,  b iroq,  shu  bilan  birga  u  nim alarnidir  unutishi 
yoki  alm ashtirib  y u b o rish i,  nim alargadir  o rtiq ch a  u rg 'u   berib,  boshqa 
m uhim  jihatlarga  e ’tib o r   qaratm asligt  ham  eh tim o ld a n   holi cm as.
B utun  b ir an tik   d a v r  m obaynida  yunonlar  nafaqat  xudolarga  yodgorltk 
o 'm a tis h   a n ’a n a la ri  b ila n ,  baiki  o ‘z   zam inida  q ahram onlik  ko‘rsatgan 
buyuk  ajdodlariga  h ay k a lla r qurish  bilan jiddiy  m ash g 'u l  b o ‘lganlar.  D iogen 
Laerskiy  Afina  b o sh q aru v ch isi  D im itriy  Filerskiy  (m ilo d d a n   a w .  317—300) 
haqida  shunday  x abar  b era d i.  U ning  sharafiga  300  ku n   davom ida  360  dan 
o rtiq   m is  hay k alch alar  o ‘m a tilib ,  ulam ing  ko‘pchiligida  u   o îd a   yoki  to 'rt 
g ‘ildirakli  aravada  yoki  q a n o tli  o t  ustida  tasvirlangandi.  U nga  b o ‘lgan 
intilish  va  h u rm a t  s h u   d arajad a  edi.  Ammo  Filerskiy  o 'rn ig a   boshqasi 
kelganida  ushbu  h a y k a lla rn in g   ko'pchiligi  yer  bilan  yakson  qilindi,  ayrim - 
lari  sotilib,  y an a  b irla ri  c h o ‘ktirib  yuborildi  va  kechki  hojatlar  uchun 
ishlatilganlari  (sh u n d ay   m a ’lum ot  ham   bor)  ham   b o ‘lgan,  qayta  ishlangan 
biîtasi  A kropolda  h o z irg a c h a   saqlanib qolgan.1
Y ozm a  so ‘z,  y o z m a   m a tn la r  baribir  publitsistik  ruhi,  t a ’sir  etish 
darajasi  jih a tid a n   o g ‘zaki  n u tq q a   nisbatan  past  turardi.  T ezkor  ta ’sir  etish 
va  keng  audito riy an i  q a m ra b   olishda  ular o g ‘zak¡  s o “z   bilan  m usobaqalasha 
olm as  edi.  F aq at  o g ‘zaki  s o ‘zgina  u  yoki  bu  dolzarb  masalaga  yoki  bir 
vaqtning o ‘zida  h am m asig a  sam arali  ta ’sir etishni t a ’m inlay oigan.  Shuning 
u ch u n   ham   q ab ila la m in g   oqsoqollar  tom onidan  boshqarilishida  og‘zaki 
n u tq   im koniyatlaridan  k en g   foydalanilgan.
Q adim gi  Rint  ta rix ch ila rin in g   asarlarida  R im da  «Asta*  sarlavhasi  osti- 
d a   tarqatilgan  k o 'p g in a   o ‘ziga  xos  byulletenlar  h aqida  eslatm alar  mavjud. 
A ntik  davrda  sh a h arlik la r  gazetalarga  hali  u n ch a  zaruriyat  sezmas  edilar, 
c h u n k i  u lam ing  ax b o ro tg a  b o 'lg a n   ehtiyojini  choparlar,  gohida  esa  yozm a 
e ’ionlar  qondirib  tu ra rd i.  F aq at  Rim   hukm ronligi  b u tu n   0 ‘rta  yer  dengizi 
sohillariga  yoyila  b o sh la g an   joylarda  boshqarishni  osonlashtirish  va  m ar- 
kazda  n im a  ish lar  s o d ir  b o'layotganidan  xabardor  b o ‘lib  turish  talabi 
shunday  axborot  vositalariga  ehtiyojni  yuzaga  keltirdi.
Rim   harbiy  m o n a rx iy asi  va  m arkazlashgan  boshqaruv  asoschisi  Yu. 
S ezar  gazetani  eslatu v ch i  b irin c h i  nashm i  ham   tashkil  qiluvchi  b o ‘lgan. 
Yu.  Sezarning  biografi  S v etoniy  shunday  guvohlik  beradi:  «Sezar  kon- 
sullikni  olganidan  s o ‘ng  b irin c h ilard a n   bo‘lib  ham   sé n at,  ham   xalq  uchun 
kundaük  ax b o ro tn o m a  (ved o m o sti)  —  «Asta»ni  tashkil  etishga  va  nashr 
qilishga  q aro r  qildi.  T a rix c h i  Tasit  o ‘z   asarlarida  ushbu  axborotnom adan 
olingan  xabarlarga  te z - te z   m urojaat  qiladi.  S hunday  eslatm alar  boshqa  bir 
qad im   tarixchi  P liniy  asa rla rid a   ham   keltirilgan».
U shbu  m a n b ala r  aso sid a  n ash r  etilgan  xabarlam ing  ikki  tu rin i  tikiash 
m um kin.  B irin ch id an ,  u la r  m a zk u r  «Asta  senatus*da  R im   Respublikasi  oliy 
hu k u m at  o rgani  b o ‘lgan  se n atn in g   qisqartm a  m ajlis  bayonnom alari  bilan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

birgalikda  «Asta  d iurna  populi  rom ani»,  y a ’ni,  «R im   fuqarolari  u c h u n  
kundalik  xabarlar»  ham   b o ‘Igarjiigidan  d alo lat  beradi.
«Asta»ning  m untazam ligi  q a t’iy b o 'lm a g a n .  M asalan,  S itseron  m ilodiy 
50-yilda  A ttikaga  yozgan  xatida  «Asia  senatus»ning  m art  oyi  nash rin i 
olgani  haqida  y o za d i1.
Axborot  alm ashishga  bo'lgan  birin ch i  ehtiyojlar  Rim  im periyasidagi 
yiiqori  tabaqalarni  boshqarishni  m uvofiqlashtirish  tufayli  paydo  b o 'ld i. 
Keng  siyosiy  axborot  alm ashishlar  siyosiy  harakatlardan  ko‘ra  asosan 
xo'jajik-iqîisodiy,  shaxsiy,  m aishiy  va  b iro r  narsani  anglash  m aqsadlarini 
e ’tiborda  tutgan.  G ips  taxtachalarga  h u k u m a t  qarorlari  haqidagi  x abarlar 
ham   ju d a   qisqa  qilib  yozib  qo'yilardi.  Bu  yerd a  ham m a  narsa  h aq id a 
batafsil  yozilm aganki,  bunda  yozm a  publitsistikaning  a n ’an alari  k o ‘zga 
tashlanadi:  ya’n i,  «hukumatga  n o m a ’qul  faktlar  haqida  hech  narsa  d ey il- 
magan*.  XV  asrdan  keyingina  gips  ta x ta c h a la r  o ‘rnini  yengil,  qulay  va  te z - 
likda  ko'paytiriladigan  qog‘oz  varaqalar  egallay  boshlagan.  U sh b u   gips 
tax tachalardan  esa  notiqlar  siyosiy  m in b a r  sifatida  foydalanishga  o d a tla - 
nishgan.  X abarlam ing  masofani  tezlikda  bosib  o ‘tish  qobiliyati  va  ijtim oiy 
aham iyatini  saqlash  keyinchalik  epistolyar  (nom alar)  am aliyotini  rivojlan- 
tirdi.
D em ak,  kundalik  m atbuotning  b irin c h i  avlodlari  antik  davrda  p ay d o  
bo'lg an ,  lekin  ular  hali  davriy  gazetaning  o 'z i  em asdi.  0 ‘sha  v aqtda  b ir  o z  
shakllanish  ja ra y o n ln i  boshidan  o 'tk a z g a n   «m atbuot»  hali  an tik   d av r  m u - 
hitidan  uzilib  chiqib  ketolmagan  edi.  B unga  uni  ko'paytirish  va  ta rq a tish - 
ning  iloji  yo'qligi  xalaqit  berardi.
A ntik  davm ing  oxirrog'ida  davlat  d in ig a  aylangan  xristianlik  2—3  y u z  
yillik  m obaynida  katta  hududda  kuchli  ch e rk o v   tashkilotlarini  tashkil  etd i. 
g'arbiy  Y evropa,  Kichik  Osiyo  va  S h im oliy  A frikada  q aro r to p g a n   b u   d in ­
ning  g‘oyaviy  qudrati  asosan  iqtisodiy  boylikka,  faol  m adaniy  va  siyosiy- 
tashkilotchilik  harakatlarga  suyanar  edi.  G 'a rb iy   Y evropa  m a m la k atlarid a 
asosiy  h ukm ronlikni  egallagan  rohiblar  cherk o v   yerlarini  xudoga  x iz m at 
qiladigan  m ulk  sanab,  rasm -rusum larni,  d in iy  
m s'rifat
  va  qud ratli  q u ro lli 
kuchlarni  o ‘z   q o ila rig a   kiritadilar.
0 ‘sha  davrda  xristian  g ‘oyasiga  ashaddiy  xizm at  qilish  eng  o liy  
qadriyat,  deb  e ’lon  qilinadi.  Agar  a n tik   dav m in g   dastiabki  b o sq ic h la rid a 
tafakkur  faoliyati  chuqurlashgan  b o 'lsa ,  u n in g   oxiriga  kelib  ilo h iy o td a n , 
m uqaddas  yozuvlar  m atnidan  ko ‘ra  u la m in g   talqin,  sharhlari,  p a n d -  
nasihatlar  hukm ronlik  qila  boshladi.  Bu  dav rd a  «ilohiyotga  xizm at  qilish» 
inson  yuksak  ijtim oiy  faoliyatining  m a jm u in i  o 'z   qam roviga  o la d ig a n  
bo'ldi.  Inson  faoliyatining  turli  sohalari  a n iq   b ir  professional  tilga,  xo ‘ja lik  
hayoti,  siyosat,  sa n ’at,  din,  falsafa,  hu q u q   sohalari  esa*qat’iy  ajratilishlarga, 
chegaralarga  ega  em as  edi.-  B ularning  barchasi  publitsistikaning  sh a k l- 
lanishiga  ham   u  yoki  bu  darajada o ‘z   t a ’sirini  o 'tk a z m a y  qolm adi.
A ntik  d av m in g   inqirozga  u c h ra sh i  q ad im g i  xudolarga  is h o n c h n in g  
y o 'q o lish i,  m a ’naviy  qadriyatlarning  q a y ta   ta h lil  etilishi  b ila n   b o g 'liq
www.ziyouz.com kutubxonasi

---