‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

keyin  asam in g   b ir  qism in i  yoqib  yuboradi,  q o lganini  esa  o ‘z  yurtiga  olib 
ketadi.  N a tija d a ,  bizgacha  «Avesto*ning  b esh d an   ikki  kismi  yetib  keldi, 
xolos.  Bu  faktni  Y evropa  olim lari  ham   tasdiqlaydi.
Q adim gi  d u n y o d a   kitoblarning  eng  buyuk  xazinasi  Iskandariya 
kutubxonasi  b o ‘lgan.  T arixiy  m a ’lum otlarning  guvohlik  berishicha,  ushbu 
ilm  m askaniga  u c h   m a rta   o ‘t  q o ‘yilgan:  m ilo d d an   aw algi  47-yilda  va 
m ilodiy  IV   a s r  o x irid a  (xristianlar  to m o n id an ),  m ilodiy  641-yilda  (arablar 
to m o n id an ).  A yrim   m a ’lum otlarga  k o ‘ra,  oxirgi  yo n g ‘indan  o ldin  xazinada 
700  m ingta  kitob  sa q lan a r edi.
X itoyda  im p e ra to r  -bo'lgan  Shixuan  K otifusiy  kitoblarini  yo ‘qotib, 
uning  ta ra fd o rla rin i  ayovsiz  qirib  tashlagan,  h a tto   olim lam ing  k atta  bir 
guruhini  tirik lig ich a  yerga  ko ‘m dirgan.  T ax td an   tushgach,  uning  n om i  ham  
barcha  m anbalaixlan  o ‘chirib  tashlangan.  Szin  davridagi  yozuvda  esa  G o 
m am lakatiga  q arsh i  o c h iq d an -o ch iq   harbiy  ta rg ‘ibot  olib  borilgan.  X itoy 
im peratorlari  h a tto   birinj  idishlaridagi  yozuvlarni  ham   nazorat  qilardilar.
B unday  m iso lla r  qadim iy  M isr  va  B obilda  ham   uchraydi.  M alika 
X atshepsut  fir’a v n   A m enxotep  I  to m o n id a n   qurilgan  ibodatxonani  shunday 
ta ’m irlatganki,  b in o g a   kirganlar  u n i  m alikaniki' d eb   tushunganlar.  M alika 
vafotidan  keyin  taxtga  o ‘tirgan  T utm os  III  b arc h a  joylarda  X atshepsut 
haqidagi  x atlarn i  va  rasm larni  yo‘qotishga  buyurgan.  M isrliklar  gikkoslarni 
o ‘z   yerlaridan  h ay d aganlaridan  keyin  ulardan  qolgan  barcha  yodgorliklar 
va  yozuvlarga  b a rh a m   berganlar.  A m enxotep  IV qurdiigan  ibodatxonalar  va 
uning  o ‘z   h aykallari  vorislari  to m o n id an   yo'qo tilib ,  ismi  ustun  va  yodgor- 
liklardan  o ‘c h irib   tashlangan.  Elam   podshohi  S utruk  N anxundi  (m iloddan 
aw a lg i  X II  asr)  to sh g a  Assuriya  im peratori  N a ra m -S in n in g   yntuqlari 
ulug‘lab  bitilgan  yozuvlarni  y o ‘q  qilishni  buyurgan.
A m m o  sh u n isi  h am   ravshanki,  tarixda  b iro r  im perator  tin c h   yasha- 
magan.  U n in g   osoyishtaligi  d oim o  yuzaki  b o ‘lgan.  M asalan,  Assuriya 
im peratori  S aig o n   q a n c h a   qudratli  b o ‘lm asin,  baribir  saltanatining  turli 
joylarida  q o ‘zg‘o lo n la r  ko'tarilib   turgan,  ularni  bostirish  esa  ancha  vaqt  va 
kuch  talab  qilgan.  Y ashirincha  uyushm alar  tashkil  qilingan,  p in honiy  xat 
alm ashuvlari  a m alg a  oshirilgan,  maxfiy  ta rg ‘ibot  olib  borilgan  va  hokazo. 
Qisqasi,  im p e rato rla rn in g   om m aviy  axborot  ustidan  m onopoliyasi  b o r ib -  
borib  m u q a rra r  ravishda  inqirozga  uchragan.
U shbu  b o b d a   b ayon  etilganlardan  xulosa  sifatida  aytish  m um kinki, 
om m aviy  k o m m u n ik atsiy alar  tu rlaridan  k o 'p in in g   vatani  Sharqdir.  In - 
soniyat  ta rix id a  ju m a listik an in g   vujudga  kelishiga  sababchi  b o ‘lgan 
anchagina  ix tiro la r  bir  necha  asr  oldin  Osiyo  m am lakatlarida  am alga 
oshirilib,  k ey in ch alik   G 'a rb g a   o ‘tgan  yoki  G ‘arb d a  qaytadan  kashf etilgan. 
B ular  sirasiga  b o ‘yo q ,  h a rf  va  ieroglifiar,  yozuvlar,  bosm a  usullar,  m etal) 
quyish  va  h a tto   dastíabki  shakldagi  bosm a  uskunalar  kabi  kashfiyotlarni 
kiritish  m u m k in .  Y ozuvli  g ‘ishtlar  davrining  o ‘zi  u ch   ming  yil,  ya’ni, 
bosm a  kitob  ix tiro sid an   keyingi  davrga  nisbatan  besh  m arta  ko‘proq  davom  
etgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Shuni  ham   aytish  kerakki,  ushbu  ixtiro larn in g   k o 'p i  shunchaki  b ir 
m arta  kashf  etilib,  keyin  esdan  chiqib  k etgan  yangiliklar  em as  edi. 
K o'rganim izdek,  an c h a-m im ch a  qoliplar  (sh ta m p la r,  klishelar)  va  boshqa 
adadli  yozuvlardan  sharqliklar  nafaqat  asrlar,  balk i  m ing  yillar  davom ida 
foydalangan,  ya’ni,  b u   usullar  bevosita  keng  iste ’m olda  bo'lgan.  Afsuski, 
Osiyo  xalqlarining  yozm a  m anbalarda  o ‘z   ak sin i  topgan  nam unalardan 
boshqa  nihoyatda  boy  og'zaki  m adaniyat  xazinasi  bugungi  kungacha  yetib 
kelmagan.  Shu  boisdan  biz  faqat  chidam li  jism la rd a   ham da  um ri  uzoq 
b o ‘yoqlar  bilan  tushirilgan  m atn   va  ra sm la m i  o ‘rganish  im koniyatiga 
egam iz,  xolos.
T oshlarda  bitilgan  yozuvlar  ju d a   k o 'p   k u c h   va  vaqt  talab  qilganligi 
sababli  ular  k atta  adadlarda  b o ‘lishi  qiyin  ekanligi  ham m aga  tushunarli. 
Lekin  bunday  yozuvlarning  afzalligi  sh u n d a n   ibo ratk i,  ular  asrlarga  b ardosh 
bergan eng  b a q u w a t  om m aviy kom m unikatsiya  tu rig a  aylandi.
O m m aviy  bog‘lanishlar  m azm uni  h aqida  g apirganda,  shuni  ta ’kidlash 
joizki,  k o ‘p   o h m la r  fikricha,  G ‘arb  xalqlarining  o g ‘zaki  va  yozma  m iflari, 
rivoyatlarining,  qolaversa,  G ‘arb  adabiyotining  negizini  m a ’lum  m a ’n o d a 
sharqiy  ob raz  va  sujetlar  tashkil  etadi.  U sh b u   fikr  ko ‘pgina  aniq  m isollar 
bilan  isbotlanganligi  shunga  olib  kelganki,  ayrim   o lim lar  qadim iy  G retsiya 
niifologiyasi  t o l i q   ravishda  Sharq  m ifologiyasidan  kelib  chiqqan,  degan 
nuqtayi  n azam i  ham   ilgari  surganlar.  A ntik  falsafaning  o'zi  boshlang'ich 
bosqichda  qadim iy  E ron,  Misr,  H indiston,  X ito y d an   G retsiya  va  R im ga 
yetib  kelgan  ijtim oiy  fanlarga  oid  g ‘oyalarga  h am d a   flzika,  m atem atika, 
astronom iya  ilm iga  asoslangan.  Sharqda  falsafa  an tik   dunyoga  nisbatan 
oldinroq  rivojlangani  taniqli  laertlik  D iog en n in g   «M ashhur  faylasuflam ing 
hayoti,  ta ’lim i  va  fikrlari»  deb  nom langan  k itobida  ham   ifodalab  berilgan. 
H atto,  S harqning  o ‘zida  bir  elatning  o 'tm is h i  boshqa  elat  tarixida  o ‘z 
takrorini  yoki  davom ini  topgani  ham   m utaxassislar  tom onidan  qonuniyat 
sifatida  qabul  qilinadi.
Sharqda  tashkil  topgan  bosm a  usullar  asta -se k in   dunyo  bo'ylab  ta rq a la  
bordi.  B uni  an c h ag in a  dalillar  yordam ida  isbotlash  m um kin.  Lekin  biz 
faqat  bittasini  keltiram iz.  Rivoyatlarga  k o ‘ra, 
Iso  payg‘am bar  d afn  
etilishidan  oldin  fariseylar  uning  jasadini  b ir  kechaga  g ‘orga  joylashtirib, 
g‘o r  og‘zini  katta  to sh   bilan  bekitib  q o ‘yadilar.  K eyin  tosh  va  g ‘o r  ustiga 
charm   kam ar  tushirib,  uning  ikki  chetiga  loy  chaplab,  ustidan  m u h r 
bosadilar.  Lekin  m anbalardan  m a ’lum ki,  Iso  payg‘am barning  jasadi  m u h r 
buzilm agan  hold a  g‘oyib  bo'lgan.
O siyoning  dunyodagi  boshqa  m in ta q a la rd a n   farqi  haqida  ham   q is - 
qacha  aytib  o ‘tish im iz  kerak.  Osiyodagi  o m m a v iy   bog‘lanishlar  m a z m u - 
nidan  kelib  chiqsak,  ulam ing  asosiy  q a h ra m o n la ri  inson  va  uning  h u q u q - 
lari  em as,  balki  ko ‘p roq  urug‘-aym oqlar,  x u d o la r,  podshohlar,  ruhoniylar, 
hunarm andlar  b o ‘lgan.  Bunday  tam oyil,  m a sa la n ,  oddiy  insonni  O lim p  
xudosiga  tenglashtirish  keyinchalik  an tik   ad a b iy o td a   nam oyon  bo ‘ldi.
X ulosalarim izning  yana  b in   sh undan  ib o ratk i,  kom m unikatsiya  j a -  
rayoniga  va  uning  ko‘rinishlariga  qadim gi  S h a rq d a   haqiqatdan  h am   k a tta  
e ’tibor  berilgan.  Q adim iy  M ism ing  bizgacha  yetib   kelgan  papiruslaridan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---