‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

0 ‘zidan  oidingi  ishlab  chiqilg an   qonunlarga  asoslangan  holda  yozilib, 
m ilo d d an   aw a lg i  ta x m in a n   1760-yillarda  qora  bazalt  ustunga  bitilgan! 
Ikkinchidan
,  u  Bobil  sh a h rin in g   m arkazida,  ham m a  taniydigan  E-Saggil 
ibodatxonasida  jo ylashtirilgan. 
Uchinchidan,
  kodeksdan  tosh  yoki  pishiq 
g ‘ishtlarda  nusxalar  k o 'ch irilib ,  Bobil  m am lakatining  viloyatlariga  yubo- 
rilgan. 
To ‘rtinchldan,
  A Q S H   professori  Edvard  K era  fikricha,  Bobil  huquqi 
m a sh h u r  Rim   h u q u q id a n   ikki  m ing  yil  oldin  paydo  b o lg a n   va  u ndan 
deyarli  qolishm aydi.  K eran in g   t a ’kidlashicha,  qadim   zam onlarda  q o n u n lar 
m uayyan  b ir  gapga  t o ‘n   kiydira  oladigan  je n tlm e n la r  to m o n id a n   o'ylab 
to pilm agan,  u la r  ko ‘p ro q   h a q iq iy   hayotni  aks  ettirgan.  X am m urapi  kodeksi 
kirish,  2 8 2-m odda  va  x u lo sa d an   iborat  edi.  Kirish  qism ida  m uallif  m en 
m am lak atd a  haq iq atn i  o ‘m a td im   va  odam lar  ahvolini  yaxshiladim ,  deya 
m am n u n iy at  izhor  qiladi.
N em is  olim i  G u g o   V in k ler  «Bobil  va  Assuriya  tarixi»  kitobida  yozi- 
shicha,  M uso  payg'am bar,  Z a rd u sh t  va  Solon  kabi  buyuk  qo n u n   chiqaruv- 
c h ila r qatoriga  X am m u ra p in i  h a m   kiritish  kerak.
A m m o  bizgacha  yetib  kelgan  xronologiya  jih a tid a n   birinchi  yozm a 
q o n u n la r,  balki,  S h u m er  h u d u d id a g i  U r  davlatining  p odshohi  U r-N am m u  
dav rid a  yaratilganligi  va  bu  m ilo d d an   aw algi  XXI  asrda  so d ir  bo'Iganligi 
tax m in   qilinadi.
T urkiyaning  B o‘g ‘a z k o ‘l  sh a h rid a n   m iloddan  aw a lg i  2-m ingyillikda 
p o d sh o h   T elepinu  o 'm a tg a n   q o n u n la r  majmuasi  topildi.  K era  ushbu  t o ‘p- 
la m n i  dunyodagi  birin ch i  kon stitu tsiy a  deb  hisoblasa  b o la d i,  degan  fikm i 
bildiradi.  T elepinu  konstitutsiyasi  xalq  va  zodagonlar  huquqlarini  belgiiab 
bergan  h am da  p o d sh o h n in g   ch ek siz  hokim iyatini  b iroz  kam aytirgan.  Assu- 
riyada  m iloddan  aw a lg i  X V Ï  va  X III  asrlar ora!ig‘ida  tayyorlangan  q o n u n ­
la r to 'p la m i  ham   bizgacha  yetib   kelgan.  M iloddan aw a lg i  7 3 2 -7 2 6 -y iilard a 
h u k m ronlik  qilgan  M isr  fir’avni  Bokxoris  erkin  m isrliklarni  qullikka 
sotish n i  m an  etuvchi  q o n u n   c h iq arg an i  bilan  m ashhur  b o ig a n .
H indistondagi  « M a n u   q o n u n la ri» d a  fuqarolam ing  shaxsiy  va  ijtimoiy 
h ay o tid an   tashqari,  dav latn i  b o sh q a rish   va sudlov  tartibi  h aqida  m aslahatlar 
bor.  X itoyda  im perato rlarn in g   m ilo d d an   aw algi  I X - X   asrlarda  chiqarilgan 
buyruqlari  bam buk  ta x ta c h a la rid a   yozilgan.  Atoqli  K onfusiy  ta ’kidlashicha, 
aq lli  rah b a r  davlatni  q o n u n la r  yordam ida,  jum ladan,  bizningcha,  huquqiy 
ax b o ro tn i  to ‘g‘ri  tarqatish  y o ‘li  bilan   boshqaradi.
M arkaziy  va  joylardagi  m a ’m uriyatlarning  o 'z a ro   axborot  orqali 
b o g ‘lanishlarini  o ‘sha  d a v rla rd a n   bizgacha  yetib  kelgan  xatlardan  ko'rsa 
b o ‘ladi.  Bobil  po d sh o h lari  viloyatlardagi  xizm atchilarga  te z -te z   xatlar 
y o ‘Uab,  u  yoki  bu  h o llard a  n im a   qilish  kerakligini  tu sh u n tirib   turganlar. 
N ineviyada  topilgan  A ssuriya 
podshohlari  arxivida  saqlanib  qolgan 
yozuvlardan  b u nday  x atlar  alm ash u v i  o ‘ta jadallik  bilan  am alga  oshirilgani 
m a ’lu m   bo'ldi.
Buyuk  X itoy  devori  n a fa q a t  chegarani  belgilovchi,  balki  shu  bilan  bir 
q a to rd a   ko‘ch m an ch i  x a lq lam in g   chetdan  bostirib  kelayotgani  haqida
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m a’lum ot  yetkazib  turishga  xizmat  qiluvchi  in sh o o t  cdi.  QorovuUac  m axsus 
m inoralarda  yashab,  kerak  bo'lgan  paytJari  o lo v   yoqish  orqali  hududm a— 
hudud  izchillik  bilan  m arkaziy  hokim iyatga  te z k o r  m a ’fumot  yuborib 
turganlar.  E ronda  csa  viloyat  rahbarlarining  m a ’m u riy   faoliyati  va  h ara - 
katlari  ularga  bevosita  bo'ysunm aydigan  q o ’m o n d o n la r  orqali  nazorat 
qilingan.  Agar  ular  viloyat  rahbarining  qilgan  ishini  n o to ‘g ‘ri  deb  topishsa, 
bu  haqda  podshohga  yozm a  m a’lum otnom a  ta q d im   etishlari  shait  edi. 
H arbiylardan  tashqari  podshoh  tom onidan  ta yinlangan  maxsus  xizm at- 
chilar  ham   viloyatlam i  kezib,  joylardagi  ah v o ln i  o ‘rganib,  ko‘fganlari 
haqida podshohni  yozm a  ravishda  xabardor  qilardilar.
Q adim iy  S harqda  om m aviy  kom m unikatsiyalarni  ta ’minlaydigan 
y o'llar  va  p ochta  xizm atiga  ham   jiddiy  e ’tib o r  berilgan.  Yo‘llar  qurish 
odam zodning  eng  q adim iy  ixtirolaridan  hisoblanadi,  chunki  faqat  y o'llar 
orqali  turli  qabila  va  elatlar bir-birlari  bilan  m o d d iy   va  m a ’naviy  boyliklar, 
axborot  alm ashishlari  m um kin  edi.  Ayrim  tarix ch ilar  fikricha,  qadim  
zam onlarda  aynan  buyuk  yo'llar  ochilib,  od am larg a  xizm at  qilishi  kishilik 
jam iyatining  rivojlanish  darajasini  belgilab  bergan.
Bunm gi  kom m unikatsiyalarning  tarkibiy  q ism i  bo'lm ish  y o'llar  va 
pochta  xizmati  haqida  gapirganda,  Erondagi  m a sh h u r  «podshohlar  y o lin i»  
eslash  o‘rinlidir.  D o ro   I  davrida,  m iloddan  a w a lg i V   asrda  nihoyatda  puxta 
uylab  qurilgan  2800  km   uzunlikdagi  bu  yo‘l  ustiga  to sh   yotqizilgan.  U ning 
butun davom ida  harbiy  q o ‘riqchi!ar va  karvonsaroylar joylashtiriJgan,  daryo 
va  jarlar  ustida  ko 'p rik lar  qurilgan.  O tda  90   k u n d a   bosib  o'tish  m um kin 
bo'lgan  bu  yo‘ldan  savdogariar va  harbiylar  h a m   foydalangan.
Antik  tarixchi  H erodot  qadim iy  E rondagi  p o ch ta  xizmati  haqida 
zavqlanib  gapiradi.  U n in g   yozishicha,  ero n lik lar  y o 'lla rd a  tayyor  o tla m i 
saqlaganlarki,  u la m i  alm ashtirib,  xatlarni  kerakli  m anzilga  tez  yetkazish 
m um kin  edi.  N a  qor,  na  yom g'ir,  na ja ziram a  issiq  va  na  qorong'u  tunlar
—  hech  bir  narsa te zk o r  aloqa  bog'lashga  halal  bcrolm asdi.  D engiz  yo'llari 
esa  ko‘p   davlatlarda  iloji  boricha  sir saqlanardi.
K erak  b o 'lib   qolgan  paytlari  im peratorlar  xalq  m aslahatlari  yoki  xalq 
vaktllarining  m ajlislarini  yig'ardilar  yoxud  ziyofatlar  berardilar.  Bu  haqda 
Assuriya  podshohi  Asarxaddon,  butun  m a m lak atim d an   podshohlar  va 
xalqni  jam lab,  sh a h arlar  va  qabilalar  b o 'y ich a  o ‘tirg ‘izib,  xuisand  qilgan- 
m an,  deb  yozgan.  A yrim   hollarda  o ‘ta   m as’uliy atli  m asalalar  xalq  m asla- 
hatiga  chiqarishdan  o ld in   to r doirada  yaxshi  ish lan ib   pishltilgan.
Xalqaro  kelishuv  va  shartnom alar  h am   m a ’m uriy  axborot  sirasiga 
kiradi.  Bunday  hujjatlar  ixtiyoriy  yoki  m ajburiy  ravishda  im zolangan. 
M iloddan  aw a lg i  X V   asrda  Bobil  podshohi  Q o ra   indosli  va  Assuriya 
podshohi  A shurbelnishishu  o 'rtasida  d o 'sto n a   a h d n o m a   im zolangan.  X IV  
asrda  M isr  fir’avni  R am zes  II  xettlar  bilan  q ab u l  qilgan  «abadiy  tinchlik* 
haqidagi  hujjat  k atta  kum ush  laganga  o 'y ib   bitilgan.  K o 'p   paytlarda 
tinchlik  shartnom alari  qabul  qilinishi  bilan  birga  qudachilikka  kirishish 
ham   odat  bo'ldi.  Bu  o 'z a ro   m ustahkam   d o 'stlik  o 'm a tis h n in g   eng  ishonchli
www.ziyouz.com kutubxonasi

---