‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

X itoy  q o g 'o zin in g   dastlab k i  nam unalari  tu t  darax tid an   tayyorlangan. 
M a m la k at  tarix ch ilarin in g   fikricha,  ushbu  ixtiro  m ilo d d an   aw a lg i  II  asrda 
am alga  oshirilgan.  Q o g ‘o z   kashfiyoti  ham ,  shoyi  kabi,  uzoq  davr  sir 
saqlandi.  F aq at  m ilo d iy   IV—V  asriarga  kelib,  q o g 'o zd a n   foydalanish,  eng 
a w a lo ,  X itoyning  o ‘zid a  om m alash d j.  Dunyo  b o 'y ich a  esa,  q o g 'o z  Sam ar- 
q a n d   orqali  V III  a srd a n   key in   tarqalgan.
Q o g 'o z,  ya’n i  a rz o n ,  te z   va  k atta  m iqdorda  tayyorlanadigan  axborot 
vositasi  k ash f  e tilg a n id an   k eyin  yozm a  m anbalar  h am   k o ‘payib  bordi. 
D e m a k ,  faqat  qo g ‘o z   m avjud  bo'lgandagina  jurnalistikaga  asos  solgan 
m a tb u o t  va  uning  b o sm a  u skunalari  vujudga  kelishi  m u m k in   edi.  Shuning 
u c h u n   jurnalistikaning  d u n y o g a   kelishiga  Sharq  q o ‘shgan  hissa  beqiyosdir. 
U sh b u   fikm i  yana  b ir  q a to r  a n iq   dalillar  bilan  isbotlash  m um kin.  XV asrda 
Y evropada  paydo  b o 'Ig a n   bosm a  stanok  ixtirochisi  bo'lg an   nem is 
m atb aach isi  Iogann  G u te n b e rg   shu  tufayli  ju rnalistika  asoschisi  deb  tan 
olingan.  G u ten b e rg n in g   asosiy  yutug'i  aloh id a-alo h id a  teriladigan  va 
siljiydigan  harflardan  fo y d ala n ish d a n   iborat  bo ‘lgan.  A m m o,  nem is  olim i 
F ris  F u n k e  yozganidek,  alo h id a   va  siljiydigan  bosm a  qolip lam i  ishlatish 
K rit  orolida  hali  alifbo  p ay d o   b o ‘lm asidan  ilgari  m ilo d d an   aw aigi  1600- 
yillarda  yo ‘lga  q o ‘yilgan  edi.  0 ‘sha  vaqtlarda  F est  degan  jo y d a  loydan 
yasalgan  va  alo h id a  q o lip la r  (shtam plar)  yordam ida  ideografik,  ya’ni, 
b u tu n   b ir  so ‘z   yoki  tu s h u n c h a n i  anglatuvchi  yozuv  belgilari  bo ‘lgan  lappak 
(disk)  topilgan.  X uddi  sh u n d a y   harakatlar  o ‘rta  asrlarda  K oreya  va  Xitoy 
h u n arm a n d lari  to m o n id a n   h a m   am alga oshirilgan.
3-fast.
  O m m aviy  kom m unikatsiya  tashkilotchilari
«O m m aviy  k o m m u n ik atsiy a  tashkilotchilari*  d eg an   tu sh u n ch a  ancha 
keng  m a ’noga  ega.  A slini  o lganda,  biror  b ir  m a ’lum ot  m uallifsiz  yoki 
tarqatuvchisiz  vujudga  kelishi  va  yoyilishi  um um an  m um kin  em as.  A m m o 
tash k ilo tch in in g   ta sh k ilo tc h id a n   farqi  bor.  U shbu-faslda  biz  qadim iy 
S h arq d a  o m m aviy  a x b o ro tn i  bevosita  ishlab  chiqish  va  tarqatishni 
boshqaraydigan  o d a m la r  h a q id a   hikoya  qilamiz.
Bobdagi  boshqa  m u a m m o la r  qatori m azkur m asalani  o'rganishda  ham  
b iz   u ch u n   asosiy  m e z o n   b o ‘lgan  jurnalistika  va  axborotning  yetakchi 
xususiyati  om m aviyiikni  b irin c h i  o 'ringa  q o ‘yib,  sh u   m ezon  nuqtayi 
n azarid an   so ‘z   yuritam iz.  C h u n k i  jurnalistika  kabi  protojum alistikada  ham 
asosiy  o ‘rinda  a u d ito n y a ,  y a ’ni,  o ‘quvchi,  tinglovchi,  tom oshabin  turadi. 
A xborotga  ehtiyoj  sezilsa  va  uning  iste’m olchilari  bo'lsagina,  u  m anfa- 
a td o rla r  to m o n id a n   m a ’lu m   b ir  m azm un  va  shaklda  ishlab  chiqarilishi 
m um kin.  Aks  ho ld a  b u n g a   hojat  ham   bo'lm aydi:  zam ondoshlariga  va 
kelajak  avlodlarga  keraksiz  axbo ro tn i  tashkil  etish  b ilan   shug‘ullanuvchi 
m u a lliflam ing  h arak atlari  sa m ara  bermasligi  aniq.  T ashkilotchilarsiz  esa 
om m av iy   k om m unikatsiya  b ir  kun  ham   yashay olm aydi.
O m m aviy  kom m unikatsiya  tashkilotchilarining  tasnifi.  «Tipik*  tashki- 
lotchilar.  B unday  o d a m la r  toifasiga  yozuvchilar,  d in   vakillari,  jarchilar,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yilnom achilar,  kotiblar,  m e ’m orlar,  naqqoshlar,  notiqlar,  olim lar,  im pera- 
to rla r,  rassomlar,  tarjim onlar,  tarixchilar,  xattotlar,  x iz m atch ilar,  choparlar, 
shoirlar,  kohinlar,  q o ‘m ondonlar,  o ‘qituvchilar  va  b o sh q a la m i  kiritish 
m um kin.  Axborot  ishlab  chiqish  va  tarqatish  bilan  u la rd a n   kim dir  xizmat 
yuzasidan,  kim dir  esa  ixtiyoriy  ravishda  shug'ullangan.  M asalan,  qadim iy 
X itoyning  laniqli  shoir  va  yozuvchilari  dastlabki  ta 'lim   olay o tg an lar  uchun 
darsliklar  tayyorlashni  o ‘zlari  u ch u n   ortiqcha  ish  d e b   hisoblam aganlar. 
Ayrim  mutaxassislar  fikricha,  bu  m am lakatdagi  b irin c h i  sh o irla r  profes­
sional  q o ‘shiqchilardan  em as,  balki  am aliy  siyosatchilar,  taniqli  davlat 
arboblaridan  chiqqan.
Savdo  karvonlari  o ‘lkadan-o'lkaga  nafaqat  shoyi,  m e v a  va  buyumlarnl, 
balki  shu  bilan  birga  badiiy  va  ilm iy  asarlam i  ham   tashiganlar.  Y o'llar 
havfsizligini  t a ’m inlash  m ahalliy  podshohlar  vazifasiga  kirardi.  Suriya  va 
F alastin 
yo‘llari 
savdogarlar  u ch u n  
xatarli 
ekanligi 
haqida 
Bobil 
podshohining  M isr  fir’avniga  yozgan  norozilik  xati  tarix iy   faktdir.
R.Rahm onaliyevning  «Turklar  imperiyasi*  k itobida  sh u n d a y   bir  m a’- 
lum ot  bor.  Xitoyda  bililgan  «Tripitak*  asarida  u sh b u   m am lakatga  Tarim  
(Sharqiy  T urkiston)dan  kelgan  d indorlar  sanskrit  tilid a  yozilgan  diniy 
yodgorliklarni  fors,  kuchi  va  boshqa  tillarga  ta q im a  qilganliklari  haqida 
s o ‘z  yuritiladi  va  m utaijim lar ro'yxati  ham   keltiriladi.
Qadim gi  dunyoda  faoliyat  ko ‘rsatgan  yuzlab  va  m in g lab   mualliflarning 
ism lari  shu  davrlarda  hukm   surgan  tarixiy  a n ’an a  sababli  bizgacha  yetib 
kelm agan.  C hunki  ilgarigi  davrlarda  m uallif  ism ini  asard a  keltirish  sipo- 
garchiliktii  bilm aslikka,  y a ’ni,  nokam tarinlikka  yo ‘yilgan.  S.D .A itam onov 
o ‘zining  «Qadimgi  dunyo  adabiyoti»  kitobida  uch  m ing  yillik  qadim gi  Misr 
tam adduni  birorta  sho im in g   ism ini  qoldirm agan,  deb  yozadi.  Balki  shuning 
uchun  ham   biz  qadim gi  davrlarga  taalluqli  asarlam i  xalq  ijodi  deb  qabul 
qilayotgandirm iz.
Tashkilotchilam ing  asosiy  toifalari.  D indorlar  va  am ald o rlar,  aniq- 
rog‘i,  kohinlar  va  im peratorlar  qadim gi  dunyodagi  ax b o ro t  ishlab  chiqa- 
nivchilar  va  tarqatuvchilar  orasida  asosiy  g u ru h larn i  tashkil  etganlar. 
S huning  uchun  ham   ushbu  ikkala toifaga  ko‘proq  e ’tib o r  beram iz.
Eng  qadim iy  zam onlarda  b ir  vaqtlari  m uayyan  h u d u d d a   diniy  va 
m a ’m uriy  boshqaruvni  b ir  kishi  —  kohin  am alga  oshirgan.  N afaqat  ibtidoiy 
qabilalar,  balki  b archa  davrlar  u ch u n   bu  ideal  sh a ro it  b o ‘lgan.  C hunki 
asrlar  o ‘tgach,  m azkur  boshqaruvlar  bo'linib  ketib,  ikki  xil  (m a ’m uriy  va 
diniy)  rahbarlik  tizim lari  paydo  bo'fganidan  keyin  u la r 
0 ‘rtasida  uzoq  ming 
yilliklar  davom ida  xalqqa  t a ’sirini  o ‘tkazish  borasida  ayovsiz  kurash  davom 
etdi.  V a bu  kurashning  birin ch i  qurboni,  albatta,  o d d iy   xalq  b o ‘l d i .
H ozirgina  ta'kidlaganim izdek.  om m aviy  ax b o ro tn i  tashkil  etish  va 
tarqatishni  dastlab  k ohinlar  boshlab  beiganlar.  Bu  o ‘z -o 'z id a n   bo'Im a- 
ganligi,  m a’lum.  0 ‘s h f   davrlardagi  dindorlar  ja m iy a tn in g   eng  bilim don  v 
odam lari  edi  desak,  xato  qilrhasak  kerak.  M asalan,  H in d isto n d a   xalqning 
m a ’naviy  hayotini  ta ’m inlaydigan  vedalarni  tu sh u n tirish   va  ta lq in   etish
www.ziyouz.com kutubxonasi

---