‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

faq at  u c h ta   narsaga  q ara tm o q ch im iz .  Birinchisi  -   to sh lam in g   katta-k ich ik - 
ligi.  T abiiyki,  o ‘lcham i  u n c h a   k atta  bo‘lm agan  ioshlar  k o 'p ro q   ishlatilgan. 
A m m o ,  ayrim   toshlam ing  ulkanligi  od am n i  loi  qoldiradi.  Bexistun  yozuvi 
152  m   balandlikda  bitilgani  h aq id a  biz  yuqorida  aytib  o ‘tdik.  M ism ing 
m ilo d d a n   aw a lg i  X V I—XV  asrlarda  yashagan  ayol  podshohi  X atshepsut 
x o n im   A m on  xudoga  bag‘jshlagan  va  asuan  granitlaridan  tayyorlatgan 
ik k ita  30  m etrlik  yodgorlik  yozuvlarda  A m onni  o ‘z  otasi  deb  ta ’riflagan. 
A slida  esa,  m alikaning  otasi  fir’avn  T utm os  I  boMgan.  Y odgorliklar  n ih o - 
y a td a   qisqa  m uddatda  —  yetti  o y   ichida  bunyod  etilgan.
Ikk in ch i  fakt  bevosita  junialistik a  bilan  bog‘liq.  M a ’lumki,  bugungi 
m a tb u o t  nashrlari  asosan  rotatsiya  usulida  bosiladi.  Q adim iy  M esopoto- 
m iy a d a  esa  protorotatsiya  usuli  ishlatilgan.  Ya’ni,  qim m atbaho  toshdan 
yasalgan  silindrda  m atn  yoki  rasm lar  aylana  oyna  shaklida  bitilib,  unga 
d a sta k   h am   ulanar  edi.  Y um shoq  loy  ustida  yurgizilgan  silindrdan  loy 
g ‘ishtga  kerakli  xat  va  rasm lar  tushardi.  G 'ish t  pishirilgandan  keyin  undagi 
tasvir  abadiy  b o lib   qolardi.  U shbu  usul  nafaqat  M esopotom iyada,  balki 
S harq n in g   boshqa  m am lakatlarida  ham   keng  koMamda  ishlatilgan.
U c h in c h i  m a ’lum ot  ham   ju m alistik ag a  an c h a  yaqin.  M a ’lum ki,  k o ‘p- 
ch ilik   q alam   sohiblari  ju rn alistik a n i  yilnom aga  o'xshatishadi.  Q adim iy 
S h a rq d a   esa  yilnom alar  va  k ito b lar  vazifasini  oddiy  tosh d an   qurilgan 
h a m d a   qim m atb ah o   toshlar  bilan  bezatilgan  saroy  va  koshonalarning  bevo­
sita  o ‘zlari  bajargan.  Bu  h aq d a  fransiyalik  assuriyashunos  Ioaxim   M enan 
« N ineviya  saroyi  kutubxonasi»  d eb   nom langan  kitobida  yozgan.  Olim 
fik rich a ,  saroylar  nafaqat  p o d sh o h   buyukligining  ko‘rsatkichlari,  shu  bilan 
birga  ta rix iy   kitoblar  ham dir.  C h u n k i  ko‘p   hukm dorlar  hokim iyatga  kelish- 
lari  b ila n   k atta  qurilishlam i  boshlab  yuborardilar  va  o ‘z  faoliyatlari  davo- 
m id a   qilgan  xizm atlari  yoki  ja n g la ri  haqida  o ‘sha  koshonalar  devoriarida 
y o zu v lar  bitilishini  buyurardilar.  U shbu  buyuk  o ‘tm ish  haqidagi  kitobning 
z a rv araq la ri  b u tu n   yer yuzi  b o ‘ylab  sochilib  ketgan,  deydi  M enan.
M e ta ll.  Jurnalistika  kabi  protojurnalistikada  ham   dastlabki  paytlardan 
b o sh la b   m etall  k o ‘p   ishlatilgan  va  bu  haqda  talaygina  m a ’lum otlar  bor. 
S h u n in g   u c h u n   biz  bu  xususda  u zo q   to'xtalm aym iz.  M etallardan  ishlangan 
m a te ria lla r  birinj  (bronza),  kum ush,  mis,  ternir,  tilla,  qalay,  q o ‘rg‘oshin  va 
u la rn in g   qotishm alaridan  iborat  boMgan.  Bosiladigan  shakl  m etallarda 
b o sh q a   b ir  qattiq  jism   y ordam ida  o'yilgan  yoki  u ndan  eritm a  qilib  quyil- 
gan.  N u sx a la r  olish  u ch u n   asosan  ternir  taxtachalar  yoki  tunukalardan 
foydalanilgan.  Ayrim  paytlarda  kerakli  axborot  bir  necha  m etall  taxtacha- 
lard a  ta k ro r  yozilgan.  X orsabod  saroylarining  birida  katta  tosh d an   yasalgan 
sa n d iq   topild i.  Sandiqda  o ltin d an ,  kumush,  q o ‘rg‘oshin,  mis,  qalay, 
g a n c h d a n   tayyorlangan  b ir  xil  yozuvli  taxtachalar  bor  edi.  Y ozuvda  Saigon 
p o d sh o h i  yangi  saroy va  sh a h ar qurilishini  boshlagani  haqida  so ‘z  ketadi.
M a to .  U zo q   chidam aydigan  buyum   b o ‘lgan  m atoning  birinchi  m arta 
q a c h o n   va  q ae rd a  paydo  b o ‘lganligi  haqida  m a ’lum ot  saqlanm agan.  O d at- 
d a ,  m a to d a n   oddiy,  keyinchalik  rangli  rasm lar  bilan  bezashda  foydala-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

nilardi.  T urli  yoziivlar  ixtiro  etilg an id an   s o ‘ng  bu  yozuvlar  ham   o 'y m a  
and o za  yoki  qolip  yordam ida gazm ollarga  tushiriladígan  b o ‘ldi.
K om m unikatsiyalar  tarixida  esa  asosan  shoyi  gazlam a  tilga  olinadi,  b u  
balki  shoyi  boshqa  m atolardan  k o ‘ra  q u w a tliro q   bo'lgatii  ham da  rangni 
o ‘ziga  yaxshi  olishi  uchundir.  B unday  m a ’lu m o tlar  ko‘proq  X itoy  tarixi 
bilan  bog'liq,  ch u n k i  ipak  tayyorlash  siri  uzoq  vaqtlar  davom ida  ushbu 
m am lakat  chegaralaridan  chiqm agan.  M utaxassislar  Xitoydagi  q ad im iy  
M avanduy-3  qabrini  o ‘rganganlarida  m ilo d d an   aw algi  II  asrd a  ipak 
m atosida  yozilgan  ko‘pgina  asarlarni  to p d ilar.  Eng  q¡z¡g‘i  shundaki,  shoyi 
gazlamalar,  bam buk  taxtachalaridek,  6—7  sm .  dan  tik  qizil  chiziqlar  bilan 
bo'lingan  edi.  M atolam ing  e n iesa  18  sm.  D em ak,  ipak  m ato  kashf etilganidan 
keyin  unga  ierogliflar bambuk tilimlaridagiga  o'xshatib  yozilgan.
Shoyi 
gazlam alardan  foydalanish 
X itoyda 
qachon 
bosh tan g an i 
haqidagi  m a ’lum otlar  turlicha.  M am lakat  olim larining  fikricha,  b u n d a y  
ja rayonlar  m iloddan  aw algi  VI—V  asrla rd a  va  hatto  undan  h am   a n c h a  
oldin  boshlangan.  Yevropalik  ayrim   o lim la r  X itoyda  shoyi  m ilo d d an  
aw algi  II  asrda  ishlatila  boshlandi,  deb  e ’tir o f  etishadi.  A m m o  sh u n i  esd an  
chiqarm aslik  kerakki,  o'sha  v aqtdan  bosh lab   Xitoy  shoyini  b oshqa 
m am lakatlar  bilan  tillaga  alm ashtirishga  kirishadi.  U m um an  o lganda,  shoyi 
yozuv  vositasi  sifatida  qo'llanila  b oshlagandan  keyin  bam bukka  bitilganiga 
nisbatan  kattaroq  hajmdagi  asarlarni  h am   k o ‘proq  adadda  yozib  olish 
im koniyati  paydo  bo'lgan.
Lekin  kog‘o z   ixtiro  etilishiga  q a d a r  inson  xotirasi  eng  buyuk  ax borot 
m anbayi  b o 'lib   keldi.  Teri,  suyak,  yog‘o ch ,  m um ,  loy,  tosh,  m etall  va  m ato
—  ham m asi  bir  b o ‘lib  inson  xotirasining  o ‘rnini  bosolm adi.  N atijad a , 
og‘zaki  kom m unikatsiyalar  qadim iy  davrlardagi  axborot  alm ashinuvining 
etakchi  usuli  b o 'lib   qolaverdi.  U shbu  usul  k o g 'o z  ixtiro  qilingandan  keyin 
ham   qariyb  2000-yil  davom ida  ustunlikni  bo y   berm adi.
Q og‘oz.  Q  o g 'o z   kashfiyoti  kishilik ja m iy a tin in g   eng  ko‘zga  k o ‘ringan 
yutuqlarídan  biri  boMdi.  Q og'oz  q ac h o n   ixtiro  qilinganligi  h aq id a  h am  
m utaxassislar  b ir  to'xtam ga  kelm agan.  K o 'p c h ilik   milodiy  II  asm i  tilga 
oladi.  A m m o  xitoylik  olim lar  bunga  asosli  ravishda  norozilik  bildiradilar. 
C hunki  qog‘o z   ham   o ‘sha  davrlarda  hali  a n iq   b ir  narsa  em asdi.  Y a’ni,  u 
ibtidoiy  k o'rinishlardan  zamonaviy  shaklgacha  asta-sekin  rivojlanib  keldi.
Aslida,  birinchi  qog‘oz  paydo  boMishiga  yog‘och  (va  guruch)  sabab 
b o lg a n .  Y uqorida  aytganim izdek,  darax t  p o 'stlo g 'in in g   ichki  to m o n id a g i 
tolalarí  tekislanib,  yozuv  materíali  sifatida  foydalanilgan.  E htim ol,  b iro r 
kuni  ushbu  to la la r  ustiga  suv  quyilib,  v aq tid a  ishlanm ay  qolgandir.  B unday 
paytda  to la la r  eríb  ketishi  tabiiy.  E ritm a d a n   uning  suvi  k o 'tarilg a n d a, 
yupqa  va  tep-tekis  b ir jism   qoladiki,  u   ay n an   q o g 'o z  bo'ladi.  Yuzlab  bosh q a 
tasodifiy  ixtirolar  kabi  qog‘oz  h am   sh u   tarzda  kashf  etilgan.  Y ozib 
k o ‘rílganda,  b o 'y o q n i  yaxshi  qabul  qilgan.  U sh b u   jarayon  a ‘nlab,  yuzlab 
m arta  takrorlanib,  takom illashib  k etganidan  keyin  q o g ‘ozn i  yangi  va  arz ó n  
yozuv  m ateríali  sifatida qabul qilm aslikning  iloji  bo'lm agan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---