‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

boshlandi.  M isr  Iskandar  Z ulqam ayn  to m o n id an   zabt  etilganidan  keyin 
ushbu  Jiu d u d d a  g rék   yozuvi  tarqala  boshladi.  M iloddan  aw algi  III  asrda 
M isida  grek  alifbosi  asosida  yaratilgan  koptlar  (m isrük  xristianlar)  alifbosi 
jo n y   etildi.  H a r  bir  keyingi  alifbo  oldiiigisidan  ko‘ra  foydalanishga  qulayroq 
va  tezroq  yozishga  m oslashgan  edi.  N atijada,  ijtim oiy  kom m unikatsiyalar 
asta-sekin  osonlashib,  m uloqot  jarayoniga  b o ra-b o ra  keng  om m a  jalb  etila
boshladi. 
.  . 
. . . .
T ad q iq o tch ilar  u c h u n   H indistondagi  X arappa  tam addunining  (m ilo a - 
d an  aw a lg i  X X V -X V III  asrlar)  tili  va  yozuvi  eng  m urakkab  m asalalardan 
biri  bo ‘lib  ch iq d i.  Y aqinda  o 'sh a   davrlarda  tuzilgan  rasm   ham da  m atn lar 
kom pyuter  y o rd a m id a   tekshirilganda,  ushbu  yozuv  arab  yozuvi  usulida, 
ya’ni,  o ‘n gdan  c h a p g a   to m o n   bitilgani  aniqlandi.
M ilo d d an   a w a lg i  X X -X I I  asrlarda  H indistondagi  m ahalliy  qabilalar 
forslik  o riy o n la r  to m o n id a n   zabt  etildi.  O riyonlar  o ‘zlari  bilan  ushbu 
yerlarga  yuqori  m a d an iy a tn i  olib  kelib,  qab ilalam i  birlashtirdilar,  yo  llar  va 
binolar  q urdilar.  O m m aviy  kom m unikatsiya  turlari  ham   taraqqiy  etdi. 
N atijada  m ilo d d a n   oldingi  X V -X II  asrlarda  H indistonda  vedalar  adabiyoti 
gurkiiab  rivojlandi.  V edalar  -   hindlaming  sanskrit  tilida  yozilgan  eng  dast- 
labki diniy adabiyotining  mashhur  nam unasi  hisoblanadi.  Ular to 'rt  qism dan  -  
Rigveda,  Yadjurveda,  Samaveda va Atxarvaveda bo'lim laridan iborat.
V edalar  -   jam o av iy   ijod  b o iib ,  uning  biror  bir  m uallifi  alohida 
ko‘rsatilm agan.  S h u n in g   u ch u n   m azknr  sh e ’rlarn i  bem alol  xalq  asari  deb 
hisoblash  o 'rin lid ir.  S hubhasiz  aytish  m um kinki,  vedalar  qadim iy  hindis- 
tonliklar  u c h u n   diniy,  falsafiy?, jam oaviy,  tarixiy,  estetik,  axloqiy va  hokazo 
sohalardagi  faol  ijtim oiy  kom m unikatsiyalarning  h am   hosilasi,  ham   yangi 
yuksalishlar v ositasi b o ‘lib  xizm at  qilgan.
Sanskrit  tilid a n   foydalanganlar  ijod jaray o n id a  kxaroshtxi,  kushon  xati, 
gupta  nagari,  d ev an ag ari va  boshqa  b ir q a to r  yozuv turlarini  ishlatganlar.
M ilo d d an   a w a lg i  V III—V II  asrlarda  H indistonda  ch a p d a n -o ‘ngga 
y o ‘naltirilgan  b o ‘g ‘inli  braxm a  yozuvi  kashf  qilindi.  U ning  asosida  «brax- 
man»  deb  n o m la n g a n   ilohiy  nasriy  risolalar  bitildi.  U shbu  m atnlar  ko‘proq 
jam oaga  ta n iq li  s h e ’rlar,  m iflar  va  rivoyatlardan  iborat  edi.  M iloddan 
aw a lg i  X II—IV   asrla rd a  shakllangan  ikki  buyuk  asar  -   «M ahobhorat*  va 
«Ram ayana*  q a d im iy   H indistonda  om m aviy  kom m unikatsiyalar  yaxshi
rivojlanganligining  ishonchli dalilidir.
M ilo d d an   a w a lg i  IV—II  asrlarda  bu   m am lakatda  M ouriylar  sulolasi 
h u k m roniik  qilgan.  S hu  davrdan  ko ‘pgina  d abdabali  m e'm oriy  yodgorliklar 
saqlanib  qolgan.  M o u riy lar saroy  devorlari va  ustunlarida,  tog‘  va  qoyalarda 
ancliagina  yo zu v lar  b itib  qoldirganlar,  sh u lard an   birida  m iloddan  aw a lg i 
269—2 3 2 -yillarda  yashagan  podshoh  A shoka  M ouriy  b ir  vaqtlari  boshqa 
yerlarni  z o ‘ravonlik  bilan   egallab  olgani  u c h u n   afsus  bildirgan  va  qolgan 
um rini  4 x arm a  q o n u n la ri  asosida  o'tkazishga  va’da  bergan.  M ouriylar 
haqidagi  m a ’lu m o tla m i  C handragupta  p odshohi  huzurida  boMgan  G retsiya 
elcliisi  M egasfen  h a m   tasdiqlaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M iloddan  oldingi  ikkinchi  —  milodiy  birinchi  a s rla rd a   sanskrit  tilida 
H indiston  hududidagi  dastlabki  huquqiy  hujjatlardan  b in   -   M anu  q o nun- 
lari  e ’lon  qilindi.  Q o n u n   2650  baytdan  (shlokdan)  va  X II-b o b d a n   iborat 
edi.  M ilodiy  IV—V asrlarda  hind  m um toz  shoiri  K alidasa  «X abarchi  bulut* 
deb  uom langan  doston  yaratdi.
Q adim iy  X itoy  tarixida  saqlangan  ham da  «B ahor  va  kuz*  deb  nom - 
langan  yirik  solnom alardan  b in   m iloddan  aw algi  V III—V  asrlarda  yozilgan. 
U ning  uslubi  bugungi  yangilikJar jurnalistikasini  eslatadi,  ch u n k i  m ualliflar 
voqealam i ju d a   qisqa,  aniq,  his-tuyg‘usiz  va  sharhsiz  b ay o n   qilishgan.  Asar 
ierogliflar  yordam ida  plankalarda,  ya’ni,  ensiz  u zun  b a m b u k   taxtachalarda 
bitilgan.  Hissiyotli  xitoy  xalqi  vakillarini  b unday  u slu b   qoniqtirm asdi, 
albatta.  Ammo  ular  q adim iy  kitoblarni  juda  e ’zozlash lari  bois  asl  nusxa 
m atniga  aralasholm asdilar.  N atijada,  keyinchaUk  sh a rh la r  adabiyoti  paydo 
b o ‘lib,  keng  avj  oldi.  N afaqat  «Bahor  va  kuz»ga,  balki  bosh q a  solnom a- 
larga  ham   bag'ishlab  sharhlar  yozildi.  Shunday  qilib,  q adim iy  Xitoyda 
axborotlar  protojunialistikasini  ham da  sharhlar  p rotojum alistikasini  esla- 
tuvchi  ikkita  ijod  tu ri  vujudga keldi.
Solnom alar  xitoy  tili,  adabiyoti  va  om m aviy  kom m unikatsiyalam i 
yangi  pog‘onaga  ko'tardi.  Eng  a w a lo ,  yangi,  yozm a  kitob  uslubi  asos  topdi. 
Bu,  albatta,  kom m unikatsiyalar  tarixida  jiddiy  o'zg arish larg a  olib  keldi, 
ch u n k i  tushunish  u c h u n   og'zaki  nutqqa  nisbatan  k o ‘p ro q   m ehnat  talab 
qiluvchi  yozm a  m atn  kitobxonlam ing  tasaw urlarini  rivojlantirishga  xizmat 
qildi.  Tarixiy  xronikalar  bilan  birga  ular  haqidagi  fikrlar,  kuzatuvlar, 
qisqasi,  tarixnavislik  fani  h am   yuzaga  keldi.  X itoy  H e ro d o ti  deb  nom   oigan 
Sim  Syanning  m iloddan  aw algi  birinchi  asrda  tayyorlangan  «Tarixiy 
yozuvlar»  kitobi  bugungi  kunda  h am   bu  m am lakatning  o ‘tm ishi  haqidagi 
eng  nodir  m anbalardan  hisoblanadi.  Xullas,  a n iq   tizim li  ierogliflar 
alifbosiga  asoslangan  va  yozm a  m anbalarda  o ‘z  aksini  to p g a n   xitoy  yozuvi 
m iloddan  aw algi X II—X  asrlarda  yaratilib,  asta-sekin jo r iy   b o ‘la  bordi.
Xitoy  va  M isrda  og'zaki  va  yozm a  m a n b ala m i  o ‘rganadigan  yangi 
fan-filologiya  paydo  b o ‘ldi.  Filologlar  faohyati  ikkita  k atta  yutuqqa  olib 
keldi:  birinchidan,  shu  y o ‘sinda  qadim iy  m atnlarni  t o ‘g ‘ri  tushunish  va 
talqin  qilish  o ‘rgatildi;  ikkinchidan,  oddiy  xalqning  vakillari  savodxonlikka 
jalb   etildi.  Ikkinchi  natija  o ‘z   aham iyati  jih a tid a n   birinchisidan  ham  
m uhim roq  edi.  X itoy  tili  esa  U zoq  Sharq  m am lak atlarid a  ko‘p  asrlar 
davom ida  asosiy  ch e t  tili  vazifasini  bajarib  keldi.
Boshqa  m am lakat,  xalq  va  elatlar  haqida  gap irad ig an   b o ‘lsak,  m ilod­
d an   aw algi  VII  asrdan  tnilodiy  II  astgacha  b o ra -b o ra   xristian  dunyosiga 
kuchli  ta ’sir  k o'rsatgan  Bibliya  shakllandi.  U shbu  M uqaddas  kitobning 
tarkibiy  qism lari  dastlab  h ar  xil  vaqtda,  tilda  va  tu rli  kishilar  tom onidan 
g‘isht  «taxtacha»larga  yozib  olingan,  M asalan,  «Q adim iy  ahd*  asosan  eski 
yahudiy  tilida,  qism an  esa  arorpiy  tilida  dunyoga  kelib,  m iloddan  aw algi 
I I I —II  asrlarda  tugatilgan.  «Q adim iy  ahd»  o ‘sha  vaq tn in g   o 'z id a   grek tiUga 
o ‘girilgan.  Bugungi  k unda  esa  u  dunyoning  1760  d a n   k o ‘p roq tiliga  taijim a
www.ziyouz.com kutubxonasi

---