‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

B uyum li  xat  k o ‘rinishida  h a tto   adabiy  asarlar  (ju m lad a n .  sh e ’rlar) 
yaratilgan.  M azkur usul  k o ‘p ro q   q ad im iy  Xitoyda  ishlatilgan.
Q adim iy  finikiyaliklar,  grek  va  rimliklar  o ‘z  obro‘li  kiyim larini  b o ‘yash 
u c h u n   ishlatgan  qim m atbaho  to ‘q  qizil  (purpur)  bo'yoq  hosil  qilish  sirini 
asriar  davom ida  yashirib  kelishgan.  S hu  rangdagi  libos  kiygan  odam lam ing 
nufuzi  ah o ü   o ‘rtasida  keskin  ko'tarilardi,  shuning  uchun  ushbu  rangda 
b o ‘yalgan  m atolar  n a m   oddiy  ranglarga  nisbatan  o ‘n  barobar  qim m at 
turardi.  H atto,  zoti  ulug*  b o ‘lm agan  oddiy  odam larga  to ‘q   qizil  kiyimlarda 
yurishga  hokim iyat  va ja m o at  to m o n id a n   ruxsat  berilmasdi.
X alq  ko'tarilishi  p aytlarida  ranglardan  q o ‘zg‘o lo n c h ila m in g   bir- 
b irla rin i  te z   tanib  olishlari  u c h u n   h a m   foydalanilgan.  Siyovush  tarafdorlari 
q o ra  
kiyim da,  m u q a n n ac h ila r  o q   kiyimda  jang  qilganlar.  X itoyda 
m ilo d n in g   18—25-yillarida  y u z  b erg a n   qizilqoshliklar,  184—207-yillardagi 
sariq  ro ‘m olliklar q o ‘zg‘o lo n la ri  tarix d an   m a ’lum.
B evosita  rasm lar  y ordam idagi  kom m unikatsiyalarga  o ‘tam iz.  Ovoz, 
b u y u m   va  boshqa  n arsalar  kabi  tasvir  tushirish  ham   q adim iy  odam  
to m o n id a n   o ‘z   ichki  h o la tin i  yoki  qobiliyatini  boshqalarga  nam oyon  yetish 
m aq sad id a  am alga  oshirilgan.  B izgacha  yetib  kelgan  dastlabki  rasm lar 
ta x m in a n   30—35  m ing  yil  m u q a d d a m   ishlangan.  U lardan  b ir  qism i  sod- 
d aro q ,  ibtidoiy  uslubda  bajarilgan  b o ‘lsa,  boshqalari  katta  m a h o ra t  m eva- 
sidir,  k o 'p lari  shunchaki  ch izg ilar  va  nozik  ko'rinishlardan  iborat,  ayrim lari 
astoydil,  ko ‘p  rangli  shakllarda  bajarilgan.
Q adim iy  Sharqdagi  tasvirlar  asosan  uch  turda  bo'lib,  diniy,  dunyoviy 
va  kundalik  m aishiy  kom m unikatsiyalarni  am alga  oshirgan.  Q adim iy 
F in ik iy ad an   topilgan  silindr  shaklidagi  m uhrdac  quyosh  tim soli  -   Baal 
xudosi  o ‘z   ifodasini  topgan.  K o ‘p  q o ‘lli  Baalning  q o ‘llari  turli  tom onga 
taralayotgan  quyosh  nurlari  kabi  aks  ettirilgan.  Boshqa  bir  m u h rd a  xudoni 
k o 'ta rib   tu rgan  ikkita  arslon  tasvirlangan.
A ssuriya  podshohlarining  barchasi  o ‘z  g'alabalarini  asosiy  xudolari 
b o ‘lm ish   A shur  n om i  bilan  b o g ‘lar  va  h ar  doim   uni  ulug‘Iar  edilar. 
S h u n in g   u c h u n   ham isha  sh u   x udoning  rasmi  bilan  jangga  kirishardilar. 
A sh u m in g   tasviri  esa  turlicha:  k a m o n   ushlagan  holda,  k am on  ushlagan  va 
q a n o tli  k o ‘rinishda,  kam on  va  arslo n lar  bilan,  kam on  va  q an o tli  h o ‘kizlar 
b ila n   va  hokazo  h o latlarda  berilardi.  Xabarchi  vazifasini  bajaradigan 
q u sh n in g   rasm i  ham   topilgan.
B obilda  d u ch   kelingan  b o sm a  rasm larda,  jum ladan,  keyingi  asrlarda 
k eng  rivoj  topgan  va  Injilga 
kirgan  bir  sujet  bor. 
U n in g   nom i 
«G unohkorlik»,  ya’ni,  O d am   a to   b ila n   M om a  havoning  xudoga  itoatsizligi 
tasvirlanadi.  Silindrdan  b o sm a  usu ld a  tushirilgan  nusxada  daraxtning  ikki 
to m o n id a   erkak  bilan  ayol  k o ‘rsatilgan.  Ikkalasi  ham   daraxtdagi  olm alarga 
q o ‘l  uzatishm oqda.  A yolning  o rq a sid a   esa  inson  qulog'iga  behayo  gaplam i 
p ic h irlab   y o ‘ldan  o zdiradigan  ilo n   shaklidagi  shayton  tasviri.  M a ’lumki, 
u sh b u   m avzu  u   yoki  b u   ta rz d a  b u tu n   dunyo  xalqlari  adabiyotida  o ‘z   aksini 
to p g a n .  M a zk u r m u h r  B ritaniya  m uzeyida  saqlanm oqda.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Tasvirlardan  kom m unikatsiyalar  m aqsadi  va  usuli  sifatida  foydalanish 
asrlardan-asrlarga  o 'tib ,  rasm lam ing qiyofasi  o ’zgarishiga olib  keldi va  ular, 
birinchidan,  abstrakt,  rtfmziy  m a ’no,  ikkin ch id an ,  k o ‘p   nusxalik  to m o n  
rivojlana  bordi.  M asalan,  qadimiy  Sharqda  y u ld u z   tasviri  turli  ko ‘rinishda 
te z-tez  uchrab  turadi.  Oiimlar  buning  m a ’n o sin i  u zoq  vaqt  tu sh u n m ay  
kelganlar.  K eyinchaiik  aniqlandiki,  yulduz  m a iu m   b ir  xudoning  em as, 
balki  u m u m an   xudojo’yükning tim soli  ekan.
Ko‘p  nusxalilík.  M a’Iumki,  rasm li  y ozuv  piktografiya  deb  ataladi. 
A srlar  o 'tg an   sari  alohida  rasmlar  na  m ualliflam i,  n a   iste’m olchilam i 
qoniqtirm ay  qo'ydi.  N atijada,  ko‘p  rasm lilik  s a n ’a ti  rivojlandi.  Y a’ni,  biror 
voqea  Gang,  ov,  to ‘y)  bosqichlarí  (ibtidosi,  d a v o m   etishi,  intihosi)  b ir  q a to r 
rasm larda  aks  ettirilardi.  Zam onaviy tilda  b u n i  q ad im iy   m ultfilm   deb  atash 
m um kin.  B unday  rasm lar  Assuriya,  Bobil  va  M isrdagi  saroylarning  devor- 
larida  ko'plab  saqlangan.  Ammo  bizni  bu  h o d isa  boshqa  m a ’n oda  qiziq- 
tiradi:  rasm lar  ko'paygani  va  tezroq  chizilishi  k era k   b o ‘lgani  sayin  tasvirlar 
soddalashib,  yengilroq  chízm alar  k o'rinishiga  yaqinlashib  boravergan. 
N atijada,  piktografiya,  keyinchaiik  ieroglif yozuviga  aylangan.
Bunday  ja ra y o n lar  Sharq  tarixida  ju d a   q tz iq   kechgan  va  ular  haqida 
batafsil  m a ’Ium ot  keltirsa  bo ‘lardi.  Lekin  b o b   hajm í  chegaralangan. 
Shunday  bo ‘lsa-da,  yana  b ir  faktni  eslam aslikning  iloji  yolq.  Y a’ni,  ushbu 
o ‘rm da  bugungi jurnalistika  uchun  ham   m u a m m o   b o ‘lib  turgan  rostgo‘ylik 
haqida  gapirib  o ‘tm oqchim iz.  Q adim   z a m o n la rd a  h am   axborotning  to ‘g‘- 
riligiga  ko‘pchtlik  tom onidan  jiddiy  e ’tib o r  b erilg an .  Jam oatchilik  p ik to - 
grafik  tarzda  bitilgan  rasm lam ing  haqqoniyligini  nazorat  qilgan  va 
voqealam i  noxolis  tasviríagan  solnom achini  q a ttiq  jazolagan.
2-fasl.  Yozma  kom m unikatsiyaJar
Bobim iz  m avzusi  jihatidan  yozuvni  ikki  k a tta   guruhga  —  protoyozuv 
(aliíbodan  oldingi  yozuvlar)  va  alfavit  yozuviga  b o 'lib   o*rganganimiz 
m a'q u lro q   k o ’rinadi.  Protoyozuvga,  o ‘z   nav b atid a,  ieroglifcha  va  m ixxat 
yozuvlari  kiradi.  U shbu  yozuvlardan  Sharqda  o m m a v iy   kom m unikatsiyalar 
jarayonida q an d ay   foydaianilganligi  haqida  q isq a c h a   m a ’Ium ot  beraylik.
lerogliHar.  Q adim iy  Sharqda  ierogliflar  q a c h o n   paydo  bo‘lganligi 
haqidagi  axborotlar  turlicha  -   m iloddan  6—5  m in g   yildan  3  ming  yil 
oldingacha  b o lg a n   d av r  ko'rsatiladi.  Ayrim  m utaxassislar  aniqroq  m uddat 
sifatida  m iloddan  aw a lg i  4 ,5 -4   m ing  yillikni  keltiradilar.  0 ‘ylaymizki, 
keyingi fikrga  q o ‘shilsak,  xato qilm agan  b o ia m iz .
Ieroglifik  xat,  oldingi-faslda  aytganim izdek,  x atn in g   bir  turi  bo'lgan 
piktografik  yozuvning  takom illashuvi  natijasida  yuzaga  keldi.  Bunga  sabab 
yana  o ‘sha  —  o n g i  va  m adaniyati  yuksalgan  sa ri  insonning  ko’proq 
hajm dagi  kundalik  axborotga  ehtiyoj  sezishi  b o ‘Idi.  U sh b u   zarurat  yozuvlar 
asrdan-asrga  rivojlanishiga  olib  keldi.  Shu  bois  yozuv  kommunikats^yasi 
paydo  bo ‘lishini  mutaxassislar  haqli  ravishda  s o ‘z d a n   keyingi  ikkinchi 
axborot  inqilobi  deb  baholashadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---