O g ‘za k i n u tq qadim gi o d am u ch u n shunchaki b ir n u tq em asdi. U
ja m iy a t va ta b ia tn i o ‘rganish usuli, falsafa, adabiyot, tarix, siyosatshunoslik,
e stetik a, e tik a o 'm in i ham bosgan. Qobiliyatli shoirlar va notiq lar yuz
m in g lab s o ‘z va baytlam i yodlab ay ta olardilar. K o‘p h ollarda qabila, urug‘,
h a tto d a v la t rahbarlari h am sh u n g a qo d ir edilar va b a ’zida shu tufayli
s a rd o r b o ‘lganlar. Turkiy xalq vakillarining notiqlik m ahorati haqidagi
fikrlar h a m tarixiy m anbalarda te z - te z uchrab turadi.
Q a d im g i Sharqda hozirgi ju m alistik ag a oid yana b ir xususiyat bor edi.
U n i v aq ti-v aq ti bilan so‘zlan ad ig an davriy nutq deb nom lasak, to ‘g ‘ri
b o ‘ladi. B un d ay nutqlam ing xususiyatlari sh undan iborat ediki, ular
m a ’lu m b ir vaqtda takrorlanib tu rad ig an m uddatli yig'ilishlarda, masalan,
k u n n in g belgilangan vaqtida o m m a g a so ‘zlanar va k o ‘pchilikni qiziqti-
rad ig an savollarga javoblam i aks ettira r edi. D avriy n utqlar bugungi
ju rn a listik axborotga o'xshab, qisqalik, aniqliq, m uam m olilik, ommaviylik,
te zkorlik, publitsistik ta ’sirchanlik va boshqa shu kabi sifatlarga ega edi.
B
u it o
o g ‘zaki nutqning kishilik tarixidagi aham iyati sh u q ad a r kuchli
b o ‘lganki, u vujudga kelganidan hozirgacha o dam lar to m o n id an yaxshi
qab u l q ilib kelinm oqda. H atto , y o z m a nutq paydo b o'lganidan keyin ham
o g 'z a k i s o ‘z unga bem alol raq o b atd o sh bo ‘la olgan, radio va televidenie
k a sh f etilg a n id a n keyin esa, u m u m a n , o ‘zib ketdi.
V a n ih o y a t, og‘zaki ravshan s o ‘z haqida yana b ir kuzatuv. Zam onaviy
Y ev ro p ad a k o ‘plab m utaxassislar ju m a listik an i ikkinchi eng qadim iy kasb
deb a ta sh a d i, shunday sarlavhali k ito b ham chiqqan. S harqda esa a n ’analar
b o sh q a ch a . B izning o ta-b o b o larim iz barchaga kerakli haqqoniy yangilik,
yangi s o ‘z, zam onaviy axborotni o lib kelgan odam ni oldin ham hurm atlab
kelgan va h o zir ham shunday. P ay g ‘am bar degan so‘z aslida yangilik
x ab a rch isi m a ’nosini anglatadi.
M u siq a li kommunik&tsiya. E ng a w a lo , shuni aytish kerakki, qadim iy
S harq x alqlari u chun sh e ’r bilan ashula o ‘rtasida deyarli farq yo‘q edi,
c h u n k i u la m in g sh e ’riyati o d a td a q o 'sh iq shaklida aytilardi. Eng qizig'i
sh u n d a k i, ashulaning paydo b o ‘lishi ham davriylik bilan bog‘liq. Bu
d avriylikni m arom , ritm deb atasak , to ‘g ‘ri boMadi, chu n k i b unday dav
riylik n afa q a t vaqt, balki sh u b ilan birga harakatlar ketm a-ketligi bilan ham
c h a m b a rc h a s bog‘liq edi. Q o ‘shiq ham , boshqa ixtirolar kabi, tabiatga
o ‘x sh a tm a , raqsda yow oyi h ayvon, parrandaga taqlid qilish, qadim iy
m e h n a t q u ro lin i yasash (m asalan, toshni charxlash) va shu kabi ishlar
bajarish paytidagi harakatlar taqlidi, ta k ro ri natijasida kashf etilgan.
Q o ‘sIiiq turlarining ayrim larini keltiraylik. U lar sirasiga ov, harbiy,
d iniy, m e h n a t haqidagi, sevgi, to ‘y, m otam , tantanali, epik, qahram onlik,
m avsum iy, m aishiy, kasbiy, b ir ovozli, ko‘p ovozli va boshqa q o 'sh iq turlari
kiradi. M a ’lum ki, diniy m atnlar, m ifologiya va epos eng a w a lo q o ‘shiq
sifatida yaratilgan.
T a ’sirc h a n om m aviy k om m unikatsiya vositasi b o ‘lgan q o 'sh iq xalq
o 'rta s id a kerakli ijtim oiy fik m i shakllantirishda m uhim aham iyat kasb
www.ziyouz.com kutubxonasi
etgan. Bekorga qadim iy Xitoy im p erato rlari m ilo d d an aw algi II asrda
Yuefu deb atalgan musiqaviy davlat m uassasasi (palatasi)ni tuzm agan.
U shbu palata xizm atchilariga xalq ashulalarini yig'ish va ular tahlili orqali
om m a kayfiyatiiii o ‘tganish vazifaiari yuklatilgan edi. Yuefu kitobi h o z ir
ham qadim iy X itoy«adabiyotining yorqin n a m u n ala rid an b in hisoblanadi.
Q o 'sh iq lar aytishuv ko'rinishidagi bah slar bugungj sharqiy xalqlam ing
to'ylarida h a m keng u rf bo'lgan.
X ronologik jih a td a n qadimiy Sharq ash u lalari tarixi shu q adar uzoqki,
b iror bir o lim uning boshlanishi m a n a s h u vaqtga to 'g 'ri keladi, d eb
aytolm aydj. A sosan o ‘sha vaqtlarda yozib olinganliklari tufayli vaqti a n iq -
langan q o 'sh iq la r m iloddan 4—3 m ing yillar ilgari M esopotam iyada yuzaga
kelgan.
M usiqa asboblariga kelganda, u la r q a to rid a doira, d o 'm b ira, zang,
n o g 'o ra, kam ay-surnay, ud, chang, q o ‘ng ‘iro q va boshqalarni sanash m u m -
kin. U lar turli xom ashyolardan tayyorlangan. M asalan, shaqildoq birinj
(bronza), y og'och, loy, pilla, tem ir, teri, to sh , qovoq kabi m ateriaU ardan
yasalgani h aq id a m a ’lumotlar mavjud.
Belgiii komraunikatsiyalar. B unday kom m unikatsiyalam i to ‘rt xilga
b o'lish m um kin: signalli, buyumli, b u y u rtm a naqsh va bosm a. Signalli
kom m unikatsiya haqida kirish bobida g ap irg an edik. Endi keyingi tu rlarg a
o'tam iz.
Buyumli
kommunikatsiya.
B uyum li
kom m unikatsiya deb,
k eng
o m m aning b iro r b ir tanish buyum o rq ali kerakli axborotga ega b o ‘lishiga
aytiladi. B un d ay buyum lam ing k o 'rin ish la ri cheksiz. Biz ulardan faq at
qadim iy S harqda ommaviy k o m m unikatsiyalar u chun keng ishlatilgan
turlariga q isqacha tavsif beramiz. B ular — aso (podshohlik belgisi), m axsus
bog‘langan belbog1, bilaguzuk, yengdagi b o g 'ic h , kamar, bosh kiyim i,
m aijon, shaxsiy yoki jamoaviy m ulk belgisi, q im m atbaho tosh (n e frit)d a n
yasalgan buyum lar, m unchoq, tam g'a, ta n g a, gultoji, tum or, uzuk, sh o d a ,
ukpar va hokazo.
M asalan, ukning rangi, uzunligi, uchliligi, dum i, qanoti, q ilin g an
m aterialiga qarab qadim iy odam lar b ir d u n y o axborotga ega b o ‘lardilar.
M a ’lum b ir k o ‘rinishda yasalgan m a ijo n , m u n c h o q va uzuklar b a x t
keltirishiga kishilar hozir ham ishonadilar. H in d isto n d a mavjud b o 'lg a n
eng past tab aq a odam lari («tegib b o ‘lm aydigan»lar) o ‘z kiyim larida m a x su s
belgi bilan yurishlari shart edi. K o‘p jo y la rd a ish qurollari, mollar, quÜ ar va
hatto xotinlarga maxsus belgi bosilardi, tu rk iy xalqlar va m o 'g 'u llar b u n d a y
bosm alarga keyinchalik «tamg‘a» n o m in i berganlar. Pul vazifasini e s a
maxsus chig‘anoqlar, qim m atbaho to sh lar, tilla, kum ush, turli h a y v o n -
lam ing tishlari, guruch, yong'oq, te m ird a n yasalgan ish qurollari, a y rim
terilar, tuz, m a tjo n la r bajarib kelgan.
U zuk bilan bog'liq bir tarixiy v o q ea saqlangan. Assuriya p o d s h o h i
Salm anassar I ning o ‘g‘U T u k u lti-N in ib shaxsiy m u h r bosm a u c h u n o ‘z
nom i va unvo n lari o'yilgan uzuk y asattirad i. V oqea m iloddan a w a lg i
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |