‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

o dam lar  u ch u n   faqat  o ‘rta  asrlarga  kelib  t o ‘laligicha  tushunarli  b o ld i. 
Q adim   zam onlarda esa  birovning  rasm ini  ch izg a n   yoki  shunday. rasm ga  ega 
boMganlar  tasvir qahram onini  o'ziga  qarashti  qilganiga  ishonishgan.
B unday  m agik  yondashuv  bugun  h am   m avjud.  H ozir  h am   yigitlar 
qizlam ing,  qizlar  esa  yigitlaming  rasm larini  olib,  jodugarlarga  b o rad ilar 
yoki  o ‘zlaricha  ushbu  tasvirlar  b ilan   q an d a y d ir  sehrgarlik  harakatlarini 
am alga  oshiradilar.  Yoki  o ‘zbek  kinochilarining  «M ahaUada  duv-duv  gap» 
film ini  eslaylik.  Oyposhsha  opa  o ‘z   o ‘g ‘lid a  q o 'sh n i  qizga  m uhabbat 
uyg‘o tm oqchi  b o ‘lib  sehrli  yozuvnl  o v q atd a  ezib,  o ‘g ‘Iiga  bergani  h a m - 
m am izning  xotiram izda.  Xorijiy  m am lakatlardagi  siyosiy  nam oyishlarda 
xalqqa  yoqm aydigan  rahbarlarning  p o rtretlari  yoki  tulum larini  yoqish  h am  
uzoq  tarixdan  yetib  kelgan  an’ana.
M a ’lumki,  eng  qadtm iy  rasm lar  yoki  haykailarda  aks  ettirilgan 
xudolar,  p o dshohlar  yoki  ilohiy  deb  hisob lan g an   hayvonlam ing  q an o tlari 
mavjud.  B uni  quyidagicha  tushunish  darkor.  R asm   —  bu  k o ‘chm a  sh a k l- 
dagf shaxs  em as,  balki  tom   m a’nodagi  jo n li  o d a m   yoki  m uqaddas  hayvon 
tasviri.  Jo n   esa  badanni  tark  etishi  va  keyinchalik  yana  badanga  qaytib 
kirishi  m um kin.  S hunday qilib,  ibtidoiy  o d a m la r  ta saw u rid a  q an o tlar jo n n i 
ko‘chirish vazifasini  bajargan.
Jodugarlik,  o ‘z  navbatida,  totem izm ,  fetishizm ,  anim izm   va  sehrgarlik 
yo‘lida  birikkan  sh u   kabi  qarashlar bilan  c h a m b a rc h as  bog'liq.
G ‘o r   r a   qoyalardagi  ibtidoiy  tasvirlar.  H aykalchalar,  turli  b u y u m la r 
va  rasm lar  yaratilishining  asosiy  sababi,  alb atta,  insonning  tinm ay  izlanishi 
va  ichki g ‘ayratini  ifodalashga,  nam oyon  etishga  intilishdir.  A m m o  u   u sh b u  
urinishlarga  qandaydir  m a’no  bag‘ish lam o q ch i  b o ‘ladi.  K o‘p  narsani 
tushunm aganligi  sababli  ijodiy  h arak atlarin i  k o 'pchilikka  m a’qul  b o 'ig a n  
shakllarda  am alga  oshirgan.  S hunday  sh a k lla rd a n   foiri  ibtidoiy  d avriarda 
tog‘,  qoya,  g‘or,  devorlarga  tushirilgan  rasm lar  b o ‘lib,  ular  dunyoning  tu rli 
joylarida  topilgan.
B unday  tasvirlam i  chizish  —  o ‘z - o ‘zi  bilan   hech  boMmaganda  tasvir 
orqali  m a ’naviy  aloqa  qilish  ishtiyoqini  anglatadi.  Aksariyat  h ollarda  esa 
bunday  rasm lar  oila  a ’zolari,  urug‘  va  q ab iladoshlar  u chun  yaratilgan. 
Tasvirlar  d iniy  yoki  sehrgarlik  v azifalaridan  h am   oldin,  eng  a w a lo , 
kom m unikatsiya  funksiyasini bajargan.
Afrika  q it’asining  Jazoir  hududidagi  S ahro  c h o ‘lida  T assilin—J a z o ir 
yassi  tog‘i  bor.  U shbu  joyda  turli  d av riard a  bitilgan  o ‘n  minglab  rasm lar 
topilgan.  U lam in g   dastlabkilari  m iloddan  a w a lg i  6  —  5  m ing  yilliklarda, 
aksariyati  m iloddan  oldingi  4  m inginchi  yillarda,  oxirgilari  m ilo d n in g  
birinchi  asrlarida  yaratilgan.  Birinchi  bosqichdagi  rasm lar  m ualliflari  fillar, 
jirafalar  va  suv  otlari  (begem otlar)ni  so d d a  k o ‘rinishda  aks  ettirishgan. 
Qoya  asarlarida  ju d a   ko‘p  ov,  jang,  raqs,  m usobaqa  va  boshqa  h a ra - 
katlam ing  tasvirlari  ifodalangan.  D em ak,  T assilin -Ja zo ir g‘orlarida  o d a m la r 
kam ida  o lti  m ing  yil davom ida  o 'z  uyidagidek yashagan.  Bunday  m iso lla m i 
yanada  keltirish  m um kin,  m asalan,  Ispaniyadagi  Altam ira  yoki  F ra rt-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

siyadagi  M o n te sp an   u n g u rlari.  Bu  g ‘orlarda  ham   to ‘n g ‘iz,  ot,  bizon,  zubr 
kabi  hayvonlarning  su ra tla ri  talaygina..  R asm lar  ongli  yoki  beixtiyor 
ravishda,  ushbu  o ‘n g u rla rd a   u zoq  vaqt  yashab  kelgan  b archa  avlodlarda, 
ibtidoiy  shakllarda  b o ‘lsa  ham ,  m a ’lum  bir  estetik   did,  hissiyot  va 
tarbiyaviy  t a ’sir  uyg‘o tg a n ig a  shu b h a  yo‘q.  Shu  b ilan   b ir  qatorda,  ular 
ta b ia tn i va  ijtim oiy  h a y o tn i  h am   o ‘rganganlar.  Y a’ni,  m azk u r tasvirlar  nafa- 
q at  zam ondoshlar,  balki  avlodlararo  kom m unikatsiya  vazifasini  bajaigan.
Buyum larda  a k s  e ttirilg a n   ibtidoiy  kom m unikatsiya.  B unday  buyum - 
lard an   b irin ch ilar  q a to rid a   tu rli  haykalchalam i  tilga  olishim iz  o ‘rinlidir. 
B unday  n arsalar to sh   dav rid a,  ayniqsa,  uning  poyoniga  yaqin  ko‘p   b o ‘lgan. 
H aykalcha  shaklida  x u d o la r  ham da  insonlar  to m o n id a n   ilohiylashtirib 
kelingan  hayvonlar  yasalgan.  M asalan,  o'tgan  o ta -b o b o lar  siym osi  toshdan 
yaratilganda,  o d a m la r  o ‘s h a   buyum da  m arhum ning  ruhi  hozir  ham  
yasham oqda,  u  bizni  tu rli  b alo -q a zo d a n   asraydi,  deb  ishonishgan  va  uning 
bilan  d oim o  suhbatlashib,  dardlashib,  m aslahatlashib  yurganiar.  H aykal- 
chalar,  ayniqsa,  ib o d a tx o n alard a  ko‘p  boMgan,  ayrim   hollarda  u la r  turli 
xudolarning  siym olariga  t o ‘lib  ketgan.  M adaniyat  rivojlangan  sari  xudolar 
so n i  ham   k o ‘paya  borgan.
Ayrim   paytlari  h ay k a lc h ala r,  masalan,  hayvonlar  yoki  qushlam ing 
shakllari  ov  yoki  b o sh q a   b iro r  am aliy  m aqsadda  h am   barpo  etilardi. 
S harqiy  Sibirda  n eo lit  d av rid a  toshdan  yasalgan  10—45  sm   kattalikdagi 
baliqlar  topildi.  B urungi  o d a m la r  bunday  buyum lar  yordam ida  boshqa  ba- 
liqlarni  chaqirib  ovlaganlar.
Keng  tarq alg an   ik k in c h i  buyum   turi  —  ibtidoiy  kulolchilik  buyum - 
laridir.  T asvirlar  kabi  b u n d a y   sopot  buyum lar h am  ju d a   k o ‘p  joylarda,  turli 
shakl  va  k atta  m iq d o rla rd a   topilgan.  Qadimgi  kulollar  xudo  va  ruhlar, 
erkak  va  ayollar,  h ayvon  va  qushlar  tim solini  asrlar  davom ida  yaratib 
kelganlar.  Pishiq  loydan  x u m d o n d a  kuydirib  tayyorlanganlaridan  ayrim lari 
hozirgacha  saqlangan,  xom   m aterialdan  yasalganlarining  aksariyati  yo'qolib 
ketgan.  K ulolchilik  b u y u m larig a  h ar  xil  rasm lar  va  naq sh lar  tushirilgan. 
M asalan,  neolit  d avridagi  naq sh lar  turlicha  boMgan:  bog‘ichli,  jom li, 
q alpoqli  (q o ‘ng ‘iroq  sh a k lid a ),  tasm ali  va  hokazo.  T irn ab   o'yilgan  naqshlar 
h am   uchraydi.
Q adim iy  n aq sh lar  b u g u n g i jurnalistikaga  oid  yana  b ir  xususiyatga  ega 
bo'lg an .  U lam i  tu sh irish d a  ibtidoiy  insonlar  bosm a  usuldan  foydalanishgan. 
D em ak,  naqsh  solishda  q o lip la r  ishlatishgan.  S h u n d an   o dam lar  ibtidoiy 
za m o n la rd a  h am   ad a d la sh ,  y a ’ni  tirajlash  —  biror  narsani  ko‘p   nusxalab 
ch iqarish  m ah o ra tin i  o ‘zlashtirgan!iklari  m a ’lum   b o ‘ladi.  C harxlab  o 'tk ir- 
iangan  chig‘an o q d a n   q o lip   sifatida  foydalanilgan.  B unday  naqshlar  «kordial 
m ahsulotlar*  deb  n o m la n ad i.
B uyum lam ing  u c h in c h i  toifasi  kromlex  va  m engirlar  b o ‘lib,  yerga 
tik k a  k o 'm ilgan  k atta  to s h la m i  anglatadi.  Y er  ustidagi  qism i  4 - 5   m etrdan 
15—20  m etrgacha  k attalik d ag i  to sh lar  ko ‘proq  aylana  shaklida joylashtirilib, 
qu yoshni  ilohiylaslitirish  bilan   bog‘liq  boMgan.  Ib odatxona  vazifasini
www.ziyouz.com kutubxonasi

---