‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

3.  B u ru n g i  d av rlard a  bo'lg an   va  hozirda  bam   am al  qilayotgan,  lekin 
m azm u n i  q ism a n   o'zgargan  jan rlar.  Bu  guruhdagi  ja n rlar  b irm u n ch a 
k o ‘proq:  alleg o riy a  (qochirim lar,  m ajozlar)  deklaratsiya,  k o 'ch irm a  gaplar 
(juda  k o ‘p   v a   tu rli  shakllarda  uchraydi),  yilnom alar,  marsiyalar,  m atallar, 
m aqollar,  o d d iy   va  n o tiq b k   nutqlari,  pand-nasihatlar,  xronikalar,  epigram - 
m alar,  q o ‘shiqlar,  hayollar,  o'ylar,  hikm atlar.  H ikm atlar  h aqida  ju m a lis- 
tikaga  xos  b o ‘lgan  va  om m aviylik  bilan  bog‘liq  shunday  m isol  bor. 
H in d isto n d a  m ilo d iy   IV  asr  oxiri  -   V II  asr  boshlanishida  yashagan  faylasuf 
sh o ir  B xartrixarining  asarlari  «Sevgi  haqida  yuz  hikmat»,  «O lloh  haqida 
yuz  hikm at»,  «EhtirossizUk  haqida  yuz  hikm at*  sarlavhalari  o stid a  yozil- 
gan.
U sh b u   g u ru h g a   a w a lo   va  h o zir  ham   ish  berayotgan,  am m o  bugungi 
kunda  o ‘z   xususiyatlari  jih atid an   a n c h a  o ‘zgargan  ja n rlam i  ham   kiritsa 
b o ‘ladi.  B u larn i  b iz   protoxabar,  protohisobot,  protoreportaj,  protointervyu, 
protoxat,  p ro to slia rh ,  protolavha,  pro to o ch erk   deb  atasak,  xato  qilm asak 
kerak.  M asalan,  su h b at  (и н тервью )  uslubida  yozilgan  qadim iy  m atn lar 
nihoyatda  k o ‘p.  B u n d ay   asarlar  q adim iy  Sharqning  barcha  xalq  va  elat- 
Iarida,  m asalan ,  M arkaziy  Osiyoda  («Avesto»),  Bobilda  («Jabrlangan  ta q - 
vodor  haqid ag i  doston»),  M isrda  («Hafsalasi  p ir  b o ‘lgan  odam ning  o ‘z jo n i 
bilan  suh b ati» )  va  boshqa joylarda  mavjud.
U m u m a n   aytish  m um kinki,  insonning  ongi  nafaqat  m ehnat  orqali, 
balki  eng  a w a lo ,  o ‘z   qabiladoshi  bilan  m uloqotda  yuzaga  kelgan.  G ‘a- 
labalar  h aq id ag i  yozuvlar  protoreportaj  shaklida  berilgan,  qurilishlar 
ketayotgani  p ro to h iso b o tlard a,  podshohlar  tavsifi  protoocherkda  va  hokazo 
ja n rlard a  o ‘z   aksini  topgan.  Shuni  ham   eslash  joizki,  qadim iy  Sharqda 
bitilgan  a s a rla r  m a tn la rid a n   aksariyatining  aniq  b ir  muallifi  ko'rsatilm agan 
va  ular  xalq  ijodi  n am u n ala ri  hisoblanadi.
4.  B ugungi  k unda  bor,  lekin  burungi  zam onlarda  uchram aydigan 
ja n rlar  sirasiga  ju rn ab stik an in g   korrespondensiya,  maqola,  taqriz,  feleton 
h am da  p am flet  n am u n alarin i  kiritish  m um kin.  Ammo  m azkur  ja n rlar 
m azm un  jih a tid a n   sh u   q ad a r  boyki,  qadim gi  Sharq  m anbalari  yaxshilab 
tahUl  q ilin sa,  u sh b u   janriarning  u   yoki  bu  jihatlari  topilishi  m um kin. 
S huning  u c h u n   biz  eski  zam onlarda  b u n d ay   ja n rlar  b o ‘lm agan,  degan 
ta ’kidni  sh a rtli  ravishda  keltirm oqdam iz.
U slub  h a q id a   yuqorida  qism an  aytib  o ‘tdik,  am m o  bu   m asalada 
alohida  t o ‘xtalm aslik,  jum alistika  tarixiga  to ‘g ‘ri  kelmaydi.  U m u m a n  
olganda,  q a d im iy   yozuvlar  uslub  jih a tid a n   ikki  katta  guruhga  b o'linadi. 
B ular  -   hissiyot  b ila n ,  badiiy  jilolar,  publitsistik  ruh  bilan  sug‘orilib 
tayyorlangan  a s a rla r  h am d a   o rtiqcha  hissiyotsiz  yozilgan  m atnlardir.  Ikkala 
turdagi  ijod  h a m   keng  tarqalgan.  A gar  biz  adabiyotdan  ko‘ra jum alistikaga 
yaqinroq  a s a rla m i  tahlilga  jalb   etadigan  b o ‘lsak,  ikkinchi  guruh  m atnlari 
k o ‘pro q n i  ta sh k il  qiladi. 
* 
»
Q ad im iy   M isrda  yozuv  ixtiro  qilinganidan  keyin  toshlar,  g 'ish tla r  va 
devorlarda  b itilg an   birin ch i  yozuvlar  m iloddan  aw algi  4-m ingyillikning
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

oxiri  —  3-m ingyillikning  boshida  paydo  b o ‘lib,  ju d a   qisqa  va  q u m q , 
to ‘g‘rirog‘i,  shirasiz  uslubda  tayyorlangan  edi.  K attaro q   asariarning  k o ‘pi 
tuzilishi jih a tid a n   kirish,  asosiy qism   va x u losalardan  iborat.  B a’zilarida  esa, 
suhbat  q o 'sh im c h a   ravishda  qisqa  sharh  bilan  izohlangan.  N asriy  bayonga 
she’rlar  yoki  dialoglar  aralashtirilib  berilgan  h o lla r  h am   uchraydi.  S huni 
ham   aytish  joizki,  qadim iy  m anbalarda  bevosita  yoki  bilvosita  b ah s- 
m unozara  shakJidagi  suhbatlar ko'plab  topiladi.
Q adim iy  yozuvlar  ichida  keng  va  batafsil  xronika  yoki  yilnom alar 
uslubida  tayyorlangan  asarlar  talaygina. 
M isrdagi 
m ashhur  K arnak 
ibodatxonasi  m iloddan  aw algi  XVI—X I  asrlarda  qurilib,  b ir  nccha  m a ita  
qayta  ta ’m irlangan.  U ning  devorlarida,  ju m la d a n ,  T utm os  I II   ning  ( 1504— 
1450)  m uvafaqqiyatli  harbiy  yurishlari  h aq id a  hikoya  qiluvchi  toshga  o ‘yib 
yozilgan  solnom alar  bor.  Masaian,  A rm ageddon  shahrini  zabt  etish 
hikoyasi,  F ir’avn  um um jahon  im periyasini  y aratm oqchi  bo ‘lganligi  ham  
ibodatxona devorida  o ‘z  aksini  topgan.
Assuriya  podsholigi  yilnom alari  ichida  ikkala  turdagi  yozuvlar  — 
badiiy  tasvirlarga  boy  ham da  quruq  x ro n ik ad a n   iborat  yilnom alar  u c h ra b  
turadi.  M azkur  m an b alam i  chuqur  o ‘rgangan  m utaxassislar  fikricha,  badiiy 
bo'yoqsiz  berilgan  yozuvlar  o ‘z  soddaligi  va  aniqligi  bilan  n ihoyatda 
ta ’sirchan  chiqqan.
Q adim iy  X itoyda  esa  yilnom alar  asosan  im peratorlarning  to p sh i- 
riqlariga  binoan  olib  borilardi.  0 ‘ym akorlar  va  kotib lar  faqat  h u n arm a n d lar 
sifatida  ishga  jalb   qilinganlar.  Va  u lam ing  b iro r  b ir  ieroglifni  o ‘zlarid an  
qo'shish  yoki  tushirib  qoldirishga  haqlari  y o ‘q   edi,  bunday  xatoga  y o 'l 
qo ‘yganlar jiddiy jazolanardi.  A m m o  ushbu  sh irasiz  uslubdagi  solnom alarga 
keyinchalik  hissiyotli,  tasvirli va  publitsistik  sh a rh la r  berilishi  m um kin  edi.
Axborot  ta rq a tish   yoMlari.  Bugungi  k unda  om m aviy  axborot  ta rq a tish  
kanallari  deganda  m atbuot,  radio,  televidenie  va  internet  nazarda  tutiladi. 
0 ‘z - o ‘zidan  m a’lum ki,  m azkur  im koniyatlar  qadim gi  dunyoda  yo‘q   edi. 
X o'sh,  shunday  ek an ,  axborot  larqatishning  b u n d ay   jarayonlari  b u m n g i 
davrlarda  b o lg a n m i  va  bo'lgan  holda,  q an d ay   am alga  oshirilgan?
Albatta,  bunday  kommunikatsiyalar  bugungidek  keng  miqyosli  em asdi, 
u   vaqtlarda  yer  yuzida  aholi  ju d a  kam,  o m m aviy  axborot  vositalari  esa 
boshqacha  edi.  Lekin  ommaviy  kom m unikatsiyalar  bo ‘lganligini  va  u la r 
o ‘sha  vaqtlarda  ham  jam iyatda  bugungi  kundagidek  vazifalami  bajarganligini 
hech  kim   inkor  qilolmaydi.  Shunday  ekan,  uzoq  o ‘tm ishda  o m m aviy 
kom m unikatsiyalarning  kanallari  sifatida  n im a  xizm at  qilgan?  M asalani 
atroflicha o ‘rganib  chiqqach, biz daraxt bargi,  p>o‘stlog‘i,  teri,  suyak,  y o g 'o ch , 
mum,  loy,  tosh,  metall,  mato  va  qog‘ozlar  b unday  kanallar  o ‘m ini  bosgan, 
degan  xulosaga  keJdik.  Ushbu  axborot  tarqatuvchi  vositalar  haqida  q isq ach a 
gapirib o'tsak.
Teri.  Ayrim   mutaxassislar  taxm inicha,  yozuv  u chun  ishlatilgan  e n g  
birinchi  ashyo  y o g 'o ch   bo'lgan.  Bu  fikrga  q o ‘shilish  ham   m u m k in , 
qo'shilm aslik  ham .  C ltunki  agar  yozuv  m ilo d d an   4,5  m ing  yil  a w a l  ix tiro
www.ziyouz.com kutubxonasi

---