‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

qilingan.  «Y angi  ahd»  (Injil)  esa  m ilodiy  I  asrda  yaxlit  kitob  ta rz id a  tu - 
zilgan.
B ibliyada  h a m   so'zning  ilohiy  kuchi  bilan  bog'liq  ko‘rsatm alar 
mavjud.  M asalan ,  «Eski  ahd»da  shunday  b ir  afsonaviy  hikm at  keltirilgan. 
M uso  p ayg‘a m b a r  X udo  bilan  m uloqot  qilm oqchi  bo ‘lib,  ío q q a  chiqadi. 
T epalikda  M u so   o ‘z  ko ‘zi  bilan  ko'rgan  m anzaraga  hayron  qoladi  -   Xudo 
Tavrot  (T o ra )n in g   harflariga  kichkina  tojlarni  o ‘rnatib  turgan  em ish.  M uso 
buning  sab ab in i  so'raganda,  ko ‘p   yillardan  keyin  Akibaben  Io sif  degan 
odam   d u n y o g a   kelib,  Tavrotning  har  b ir  harfi  va  belgisidan  bir  q ato r 
q o n u n la m i  b a rp o   etad i,  degan  javobni  oladi.  Bu  rivoyat  inson  hayotida 
kalim a  y uksak aham iyatga ega  ekanligining  k o ‘rsatkichi,  albatta.
M ilo d n in g   IV  asrida  arab  yozuvi  ham   shakllana  boshladi,  ushbu  tilda 
birinchilar  q ato rid a  328-yilda  N am arra  xati  barpo  etiidi.  Eronning  qadim iy 
yilnom alarida  S osoniylar davridagi voqealar  haqida  fois tilida  izchil  ravishda, 
aniq  usulda,  badiiy  vositalarsiz  xabar  berilgan.  Masalan,  sulola  asoschisi 
A rdasher  P ap ak o n g a  bag‘ishlangan  kitobda  yozm a  poitret  tasviriari  deyarli 
yo‘q.  Eng  q ízig 'i  shundaki,  aniqlik  bilan  bog‘liq  bo ‘lgan  va  keyinchalik 
jurnalistikada  «hujjatli»  deb  nom   oigan  ushbu  uslub  faqat  mualliflar 
haqiqatga  yaqinroq  bolganliklarining  natijasi  em as.  Asosiy  sabab  —  yozm a 
nutq  hali  yaxshi  rivojlanm agan bo ‘lganligidadir.
U m u m a n   olganda,  shuni  ta ’kidlash  joizki,  yozuv  paydo  boMgan 
davrdan  e ’tib o ra n   to   kitobning  bosm a  ixtirosiga  q adar  yozuv  s a n ’ati 
podshohlar,  ru honiylar,  m a’m uriyat  vakillari  va  hokazo  toifalardan  iborat 
nísbatan  to r   d o iradagi  odam larga  xizm at  qilgan.  Jam iyatga  rahbarlik 
qilayotgan  doiralard ag i  odam lar  keng  xalq  om m asini  savodxonlikka  u n ch a 
h am   yaqinlashtiraverm aganlar.  0 ‘slia  davrlarda  tayyorlangan  ayrim   m a n - 
balarda  o d d iy   odam larga  o ‘qishni  o ‘rgatish  nom atlub  ishlarga,  q o n u n - 
buzarlikka  olib  boradi,  deb  uqtirilgan.  Shu  bilan   bir  qatorda,  savodli  od am  
b o ‘lish  k o ‘p ro q   insonning  o 'ziga  bo g ‘liqligi  h am   barchaga  m a ’lum   edi. 
M asalan,  p o d sh o h   yoki  am ir  avlodiga  m ansub  odam   b o ‘lishga  k o 'p ch i- 
likning  im k o n iy ati  y o ‘q,  am m o  savod  chiqarish  deyarli  h ar  kim ning  q o ‘li- 
dan  kelardi.  S h uning  u chun  savodxonlikka  intilish,  ayniqsa,  o ‘rta  asrlarda, 
m usulm on  m a m la k atlarid a  nihoyatda  kuchli  edi.  Bosma  kitob  ixtirosi  faqat 
chegaralangan  h a r f  va  ierogliflar soniga  bevosita bog‘liq  ekanligini  e ’tiborga 
olsak,  alifbo  ixtirosi  kom m unikatsiyalar  tarixida  va  u m u m an   insoniyat 
tam ad d u n id a  n aq a d ar  ulug*  kashfiyot  b o ‘lganligini  ta sa w u r  qilish  qiyin 
emas.
Yozma  kom m unikatsiyalarning  ja n r,  uslub  va  kanaliari.  Jurnalistik 
asarlarning  m a z m u n i  va  shakli  o ‘rganilganda,  odatda,  ja n rlar  ham   tilga 
olinadi.  P ro to ju m alistik a  haqida  gapirganda-chi?  Bir  qaraganda,  bu 
erishdek  tu y u lad i.  «P rotojum alistikanm g  h am   jan rlari  b o ‘ladimi?*  degan 
taajjubli  savol  tu g ‘ilishi  m um kin.  A m m o  biz  b u nday  shubhani  o ‘rinsiz  deb 
bilamiz.  C h u n k i  asarning  m azm uni  qanday  m uhim   bo ‘lsa,  uning  shakli 
ham   shu  q a d a r  aham iyatli  sanaladi.*  Jum alistikaga  kelganda,  axborot
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yetkazish  uslubi  va  y o ‘llari  ham ,  davrga  qaram asdan,  m u h im   aham iyatga 
ega.  S hulam i  hisobga  olib,  ikkinchi-faslning  ushbu  q ism in i  m azk u r  masa? 
laga  bag‘ishlashga  q aro r  qildik.
Janrlar  tahlilini  q o ‘yidagicha  tartiblashni  m a ’q u l  topd ik :  1-qadim  
zam onlarda  bo ‘lgan,  h o zir  esa  deyarli  uchram aydigan  ja n rla r;  2-qadim da 
b o'lg an   va  bugungi  kunda  ham   mavjud,  am m o  m a z m u n   jih a tid a n   keskin 
o'zgargan  janrlar;  3-burungi  davrlarda  bo'lg an   va  h o z ir  ham   mavjud, 
m azm uni  qism an  o'zgargan  janrlar;  4-bugungi  k u n d a   bor,  lekin  burungi 
zam onlarda  bo ‘lm agan janrlar.
Asosiy  gapga  o 'tish d a n   oldin  mavzuga  bo g ‘liq  bir-ik k ita  izohlar 
keltirm oqchim iz.  Q adim   vaqtlardagi  m atnlar  (h a m d a   protojum alistika) 
bilan  bugungi  kundagi  jum alistik  m atnlar  o ‘rtasida  h am m ag a  m a ’lum   b ir 
keskin  farq  bor.  Shu  sababli  aytishga  haqlimizki,  eski  m a tn la r  bilan  bog*liq 
ja n rla r  tasnifi,  ular  o ‘rtasÍdag¿  farqlar  o ‘sha  za m o n la rd a   deyarli  ko'zga 
tashlanm aydi.  Q adim iy  ham da  zam onaviy  ja n rla m i  solish tirg an d a,  tarixiy 
shart-sharoitlam i  va  bugungi  vaziyatni  hisobga  o lish   dark o r,  aks  holda 
g ‘ayriilm iy  yondashuvga  y o i   q o'ygan  bo'lam iz.  Eski  d avrlarda  bugun  biz 
o 'rg a n ib   qolgan  aniq  ju m alistik   ja n rla r  mavjud  em asdi.  A m m o,  ja h o n  
jurnalistikasi  tarixini  o 'rg a n ar  ekanm iz,  v azifalarim izdan  biri  qadim iy 
om m aviy  kom m unikatsiyalar  sharoitida  vujudga  kelgan  h am da  keng 
auditoriyaga  m o'ljallangan  og'zaki  va  yozm a  m a tn la rn in g   ja n rlarin i  o ‘sha 
davrlardagi  m ezonlar  asosida  k o ‘rib  chiqishdan  ibocatdir.  E ndi  bevosita 
ja n rla r tasnifiga o ‘tam iz.
1.  Q adim   zam onlarda  mavjud  bo'lgan,  am m o   b u g u n g i  k unda  deyarli 
uchram aydigan  janrlar.  K o‘proq  qadim iy  diniy  va  m a ’m u riy   (boshqaruv) 
tizim lari  bilan  bog‘liq  og'zaki  h am da  yozm a  m a tn la r ja n rla ri.  Bular  asosan 
am rlar  (oliy  farm onlar),  diniy  qasidalar  va  m u n o jo tlar,  ilmi  nujum  
(astronom iya),  fol  ochishlar,  h u tb alar  va  boshqalar.  Ilm i  nujum ga  biroz 
to ‘xtalib  o'tsak.  M utaxassislar  fikricha,  qadim iy  m esopotam iyaliklar  va 
xaldeyaliklarda  astronom iya  ilm iy  yuksak  rivojlangan  e d i  va  bu  sohada 
u lam ing  bilim lari  greklarga  nisbatan  kengroq  b o 'lg a n .  M asalan,  Xaldeya 
kohinlari  oliy  darajali  riyoziyotchilar  bo'lib,  ilm iy  astronom iyaga  asos 
solganlar,  deb  hisoblanadi.
2.  Q adim da  bo'lg an   va  bugungi  kunda  h a m   b o r,  lekin  m azm un 
jih atid an   keskin  o'zgargan  janrlar.  Bular  sirasiga  a n g lash lar  (fahm lar),  ba- 
shoratlar,  duolar,  dunyoviy  qissalar,  ko'rsatm alar,  m ad h iy alar,  m a’lum ot- 
nom alar,  m urojaatnom alar,  miflar,  rivoyatlar,  ta b ib la rn in g   maslahatlari, 
turii  to 'p la m lar  (m ajm ualar),  xatlar,  hikoyalar  v a   b oshqalar  kiradi. 
D alillarga  e ’tib o r  beraylik.  Q adim iy  H indistondagi  v ed a la m in g   b ir  qismi 
ju m lad a n   xudolarga,  sayyora  va  yulduzlarga,  o lo v   va  sham olga,  yer  va 
suvga,  donishm andlarga,  ilohiy  oziq-ovqat  va  icliim liklarga,  kasalliklatga  va 
hokazo  manbalarga  bag'ishlangan  m u ro ja at-n o m a lar  shaklida  bitilgan. 
0 ‘rta-qadim iy  E ronda  yaratilgan  dunyoviy  qissalar  m a z m u n   jihatidan 
podshohlar  va  tabiatga  adabiy  tav sif berish  nuqtayi  n a z a rid a n   Assuriya  va 
M isrning  eski  yilnom alariga  o 'xshab  ketadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---