lerogliflar tu rli m am lakatlarda har xil y o ‘llar bilan paydo b o ‘lgan.
X itoy va H in d isto n d a u la r oilaviy, qabilaviy, siyosiy, diniy va m aishiy
tim sollar q iyofasida ixtiro qilingan bo'lsa, M esopotam iya va M isrda
k o ‘proq xudolar, tu rli harakatlardagi insonlar va buyum lam ing rasm lan
shaklida yuzaga kelgan. lerogliflar u zoq a srla r davom ida asta-sekin
soddalashib, o ld in m ixxatga, undan keyin esa alifboga aylandi. M asalan,
m iloddan a w a lg i 2 9 0 0 -y ü d a «xum* deyish u c h u n bevosita shu îdishnm g
rasm i chizilgan b o i s a , 25 asrdan keyin u m ixxatda «h n m* shaklidagi
yozuvgacha yetib keldi.
.
t.
M utaxassislar fikricha, dastlab yozuv sa n ’a ti dim y arboblar, aniqrog
1
,
kohinlar to m o n id a n y ashirincha axborot alm ashuv vositasi sifatida ixtiro
etilgan. Eslasak, s o ‘z h am ilk kashf qilinganda jiddiy sehr hisoblanardi va
ibtidoiy o d am lar m u a y y an b ir narsa bilan u n in g n o m i o ‘rtasida deyarli farq
k o'rm aganlar. T u rli tarix iy m anbalarda aks ettirilganidek, yozm a so z esa
ikki karra jo d u g a rlik vositasi sanaladigan b o 'ld i:
birinchidan,
so ‘z va
ikkinchidan,
y o z m a shaklda ekanligi u ch u n . X IX asrlargacha oddiy
o d am lar yozuv se h rig a m ahîiyo b o 'lib kelganlar va o ‘lib ketgan odam ning
gapini qanday q ilib bilding, sen u bilan gaplashm agansan-ku, deya savodli
kishilardan so ‘rag an lar.
...................
„ .
. . . .
Yozuv sa n ’a tin in g yuqori kadrlanishi natijasida qadim iy M isrda uni
donolik xudosi T ô t yaratgan, deb hisoblashgan, b u m iloddan 3 m ing yil
a w a l sodir b o ‘lgan. X itoydagi ieroglif yozuvi esa o ‘zgacha bo‘lib, u yerda
ieroglif bilan til o ‘rtasidagi bog'lanish sustligidan h a r bir odam u ni tu rh ch a
o'qishi m um kin ed i, bu esa, o ‘z navbatida, a n c h a noqulayliklar keltinb
chiqarardi. L ekin a s ü d a , toshbaqa kosasidagi va suyaklardagi lerogliflar ohy
m artabali o d a m la m in g islii deb !\isoblanardi, ch u n k i yozuv xudo bilan
gaplashish ja ra y o n ig a nisbat berilardi. Xett xalqining ierogliflari esa boshqa
ierogliflarga o ‘xsham asdi.
...
M ix x at yozuvi. A n ’anaviy tasniflash b o ‘yicha mixxat yozuvi îeroglit
bilan alifbo yozuvlari o ‘rtasidagi bir pog'ona sifatida baholanadi. Shunday
bo‘lsa-da, m ilo d d an 3 m ing yil a w a l kashf etilgan bu yozuv usuliga kam ida
2 5 m ing yil a m a l qilingan. Alifbo ixtiro etilganidan keyin ham mixxat yana
niing yilga yaqin iste’m olda boMadi. Shunday qilib, m iloddan aw algi XIV
IV asrlarda q ad im iy S harqda bir vaqtning o 'z id a ham ieroglif, ham mixxat
va ham alifbodan foydalanilgan.
M ixxat n a m la n g a n ioy taxtachalarga qam ish qalam yordam ida yozi-
lardi Q am ish q a la m n in g nom i «stilos» b o ‘lib, stil so‘zi shundan olingan.
A ncha m urakkab b o ‘lgan mixxat yozuvi bugungi kundagi alifbo yozuvm ,
o ‘rganishdan k o ‘ra k o ‘p ro q vaqtni talab qilgan. M esopotam iya va Bobilda
keng tarqalgan v a rivojlangan bu yozuv ushbu hududda dunyoda eng
birinchi buyuk ta m a d d u n n i yuzaga keltirdi. Bunga bevosita mixxat sabab-
chi bo‘ldi, deyish m u m kin.
, - ,
Bu ulkan m a d an iy at 4 - 5 m ing yillar davom ida tuproq qa n d a jim
yotgan edi. X IX asrd a boshlangan arxeologik qazilm alar qisqa vaqt ichida
www.ziyouz.com kutubxonasi
m a ’rifatli d u n y o n i esankiratib q o 'y a d ig a n natijalarga olib ketdi. Q adim iy
shaharlarning q o ‘rg'onlaridan mixxat yozuvli yuzlab va m inglab taxtaclialar
topildi. Ayrim joylarda esa to ‘p ro q -lo y d a n bunyod etilgan ulkan saroylar
ochildi. U larning xonalaridan esa tu rli m a tn la r bitilgan pishiq va xom
g‘isht shaklidagi o‘sha son-sanoqsiz ta x ta c h a la r chiqdi. B inobarin, b in o la r,
devorlar, haykallar, m arm ar va g ra n it toshlar k o ‘p d a n -k o ‘p tarixiy
yozuvlarga to 'lib ketgan edi. U shbu yozuvlar tilini topish o so n kechm adi,
am m o G 'a rb olim lari astoydil m e h n a t qilib, nihoyat, m uvaffaqiyatga
erishdilar. M azkur yozuvlaming asosiy qism i m iloddan a w a lg i XXV—
XV asriarga tegishli b o ‘lib chiqdi.
M asalan, S hum er podshohi G ilgam esh haqidagi doston a w a l o g'zaki
shaklda taxm inan 4 ming yil o ld in yaratilgan va bugungi k u n d a qadim iy
adabiyotining benazir asari hisoblanadi. S hum er, akkad, hu rrit va xett
tillarida bitilgan bu doston m atni n afa q at tarixiy va badiiy, sh u bilan birga
publitsistik aham iyatga ham ega. M an b an in g asl nusxasi, «N u h to ‘foni*
bobining 17—18-qatorlarida «m irob* s o ‘zi ishlatilgan. U n d a n tashqari,
dostonda xudo Anu noniidan yerga N in u rta ismli elchi kelib, y aqinda N uh
to 'fo n i so d ir bo ‘lishi haqida odam larni ogohlantiradi.
T arixchilar fikricha, Bobil ta x tach alarin in g aksariyati hali h a m qazib
olinm agan, topilganlari esa toMaligicha o ‘rganiIm agan. Ishonam izki, ushbu
yo‘nalishda Sharq tarixining n o m a ’lum ligicha qolib kelayotgan u lu g ‘vor
sahifalari, ju m lad a n , qadim iy kom m unikatsiyalarga oid qiziqarli m a ’lu m o t-
lar ochitishi hali oldinda.
Ju m a h stik a bilan bevosita b o g ‘Uq y an a b ir gap. M esopotam iyaning
pastki qism ini tashkil etadigan X aldeyada m iloddan 3—2 m ing yil a w a l
tashqari-ichkarisi yaxshi bezatilgan k o 'p la b m uhtasham saroylar qurilgan.
Ayrim paytlari bezash san’ati q u y m a nusxa oüsh m ahorati bilan b og'liq
edi. Y a’ni, mixxat m atn oyna shak lid a k atta toshtaxtalarda o ‘yilardi-da,
keyin ularga eritilgan birinji quyish y o ‘li bilan nusxa o lin ish d an hosil
bo'lgan tax tachalar bilan xonalarning pollari bezatiiar edi. S h u tarzda
to'shalgan pollar ancha k o ‘rkam va d idli chiqardi. Binoga kirgan o d am esa
buyuk voqealar bitilgan tarix zarvaraqlari uzra yurgandek bo'lardi.
Vaqt va jo y yetmayotganligi sababli kom m unikatsiyalarga tegishli faqat
ikkita fikrga to ‘xtalib o ‘taylik. G a p n i adadlilikdan boshlaym tz. A m erikalik
professor Edvard Keraning aytishicha, tu p roqdan m illionlab g ‘ishtli
hujjatlarni olib o ‘rganish hali istiqbolda. Bu, albatta, ko ‘p nusxalilik
dalolati. C h unki qadim iy bobilliklar o ‘z yozuvlarini bir—ikki va k o ‘proq
nusxalarda am alga oshirganlar. Q ad im iy S h u m er davlatining asosiy sh a-
harlaridan b o ‘lgan K ippurda arxeologlar 100 ta katta idish topishdi. Bu
idishlarda b ir xil mixxat yozuvida bitilgan 132 qato rd an iborat m atn
berilgan. U shbu yozuvda Lugal—Zaggisi p o dshohi shim oldan ku ch li arm iya
bilan kelib, m ahalliy yerlam i egallab olganligi haqida bayon qilinadi.
Ikkinchi faktni xalqaro jurn alistik ag a tegishli desa h a m boUadi.
M iloddan aw a lg i VI asr oxiri V a s r boshida E ronda p o dshohlik qilgan
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |